Wegwijs in de kruidentuin: hoe gebruik je planten als medicijn?

In de tuin van mijn ouderlijk huis deed de vlierbes het ’s zomers zó goed dat we met het hele gezin zoveel mogelijk bessen moesten plukken om ze te redden van de vogels. Ook gingen we, gewapend met bakjes, naar het bos om rozenbottels te plukken. Daarna was mijn moeder dagenlang in de weer om vlierbessensap en rozenbotteljam te maken, die we het hele najaar op ons brood smeerden of door de yoghurt roerden. Mijn moeder liet daarbij niet na te benadrukken hoezeer we onze weerstand hiermee versterkten en hoe belangrijk dat was met de lange winterperiode in zicht.

Zuringstengel

Tijdens een boswandeling kauwden we vaak op een zuringstengel – lekker sappig, zuur én vol vitamine C. Datzelfde sap werkte neutraliserend bij brandnetelprik. Dit wíst ik gewoon in mijn jeugd; het is grappig hoe het allemaal terugkomt als ik door het pas verschenen boek ‘Plant als medicijn’ van kruidenkundige Leoniek Bontje blader. Ik ben waarschijnlijk niet de enige die meer weet dan-ie denkt, zegt Bontje als ik haar opzoek in haar kruidentuin in de Amsterdamse wijk De Aker. In deze tuin, waar ze workshops geeft, staan planten gegroepeerd naar het effect dat ze hebben op het lichaam.

Op houten bordjes staat waar volgens de kruidenkunde het betreffende kruid goed voor is: ‘hart en bloedvaten’, ‘huid en botten’, ‘luchtwegen’, ‘hormoonstelsel’, ‘zenuwstelsel en slapen’, ‘spijsvertering’. Tijdens een ronde door de tuin wijst Bontje op vrouwenmantel. De thee die je van het bloeiende kruid kunt trekken, werkt volgens haar regulerend bij menstruatie en verzachtend bij overgangsklachten. We lopen langs goudsbloem; als je die prachtige oranje bloemen vier weken samen met amandelolie in een jampot laat staan (af en toe even roeren), zegt ze, heb je daarna een weefselherstellende olie die heilzaam is voor zweertjes, ontstekingen, droge plekken en eczeem.

Of, wijst Bontje aan: marjolein, tijm, rozemarijn, allemaal kruiden die je volgens haar kunt inzetten in de strijd tegen virussen en bacteriën en die bovendien je immuunsysteem aan het werk zetten

Zevenblad

Alle planten in haar kruidentuin kun je in je eigen tuin zetten en de meeste doen het ook prima op het balkon. Zelf loopt Bontje vaak de dijk achter haar huis op om wilde munt of sint-janskruid te plukken. “In het park of zelfs tussen stoeptegels groeit van alles wat je kunt gebruiken: brandnetel, weegbree, dovenetel. En de geweldige paardenbloem: goed voor de spijsvertering en alles ervan is eetbaar. Of neem zevenblad, het onkruid waaraan mensen een hekel hebben omdat het je hele tuin overneemt, maar waarvan de jonge blaadjes ontzurend en urinedrijvend zijn bij blaasontsteking.”

Interessant om te horen hoe Bontje zelf planten inzet. Om volop gebruik te maken van de voedingsstoffen eet ze het liefst regelrecht uit de natuur. Dat betekent dat ze al lopend blaadjes, bloemen en bessen plukt en deze direct in haar mond stopt of er thuis heet water overheen giet en na tien minuten opdrinkt. Ook nu, in haar kruidentuin, plukt ze munt- en citroenmelisseblaadjes, die ze in haar thermoskan met gekookt water stopt. Uit emaillen mokken drinken we een verfrissende infusie.

Vlier

Bontjes oma en tante leerden haar als kind al alles over eetbare gewassen. “Vroeger vonden we deze kennis heel normaal. Zo plantten boeren voorheen als eerste een vlier bij hun boerderij, vanwege de koortsregulerende bloesem in het voorjaar en de aansterkende bessen in het najaar. En nog geen honderd jaar geleden gaven huisartsen geregeld geneeskrachtige planten aan patiënten mee, vaak uit eigen tuin. In de twintigste eeuw werd het mogelijk werkzame stoffen uit planten synthetisch na te maken; zo was het gemakkelijker om een pilletje te slikken.”

Na haar opleiding tot kruidenkundige richt Bontje zich nu vooral op de geneeskrachtige werking van planten en is ze toegetreden tot de traditie van de wisdom keepers: mensen met kennis over medicinale planten. “In de loop der tijd is veel kennis over eetbare, cosmetische en medicinale planten verloren gegaan”, vertelt etnobotanica Nele Odeur die haar eigen bedrijf Scent&Spice runt. “Daarom is het zo waardevol dat mensen als Bontje deze kostbare kennis verzamelen en overdragen op anderen.”

Sjamaan

Iedereen kan deskundig worden, zegt Odeur. “We hebben daar een nogal romantische voorstelling van: een sjamaan of stamoudste die bij het kampvuur een verborgen wereld ontsluit. Maar ook op kleine schaal kun je bijdragen aan deze traditie, bijvoorbeeld door je kind te leren hoe je in het voorjaar vlierbloesemlimonade maakt.” Wel benadrukt zowel Bontje als Odeur dat ze bij kruidenrecepten uitgaan van een gezond lichaam en dat je bij klachten altijd een arts moet raadplegen; ze willen op geen enkele manier de reguliere medische weg omzeilen, maar denken dat ze die juist kunnen aanvullen.

Odeur: “De reguliere geneeskunde kan niet altijd iets betekenen voor mensen met chronische en mentale klachten, zoals een steeds terugkerende blaasontsteking, slecht naar de wc kunnen of een burn-out. In de kruidengeneeskunde valt dan een boel te halen.”

“Bepaalde plantenstoffen klikken op onze receptoren (die signalen van buitenaf aan de cel doorgeven) zoals een sleutel in een slot past. Ze voorzien de boodschappers in onze hersenen, de neurotransmitters, van bouwstenen. Bovendien hebben veel reguliere medicijnen bijwerkingen, planten hebben dat veel minder.” Maar ga nooit zonder kennis aan de slag, benadrukt Odeur, volg eerst een medicinale workshop, lees een goed naslagwerk of vraag hulp aan een kruidendeskundige.

Niet onschuldig

Daarbij is een waarschuwing is op z’n plaats, vindt Renger Witkamp, hoogleraar nutritional biology aan de Wageningse universiteit: “Lang niet alle planten zijn onschuldig. Sint-janskruid heeft bijvoorbeeld een nadelig effect op sommige medicijnen, zoals de pil of enkele geneesmiddelen die bij hart- en vaatziektes worden gebruikt.” Toch is Witkamp geen criticus van planten als medicijn: “Veel geneesmiddelen zijn afgeleid van plantenstoffen, maar die stoffen zijn zo sterk doorontwikkeld dat ze daardoor nog weinig van doen hebben met de oorspronkelijke plant.”

Verder legt Witkamp uit dat in planten meerdere stoffen zitten die elkaar kunnen versterken, maar ook tegenwerken. Een nadeel, vinden farmaceuten. “Enkele kruiden of producten worden nog steeds met aantoonbaar succes ingezet, zoals cannabis, morfine uit papavers en artemisinine tegen malaria. Wereldwijd, zeker in arme landen, zijn veel mensen nog afhankelijk van kruiden.”

Wortel, stengel of bloesem?

Enthousiast als ik word in Bontjes kruidentuin, slaat eenmaal thuis de twijfel toe. Ik vind het toch ingewikkeld: van sommige planten gebruik je de wortel, van andere de stengel, blaadjes of bloesem. Van de ene plant trek je thee, de andere moet je juist in honing, olie of alcohol laten trekken. En wat als ik een verkeerd besje pluk, word ik dan ziek? “Je moet inderdaad weten wat je doet”, zegt Odeur, “hoe je bepaalde stoffen uit planten trekt. Zo moet je van sint-janskruid, goed tegen depressie, geen thee maken, maar een tinctuur of capsule, want de werkzame stof lost niet op in water. Bij sommige kruiden is het juist simpel, want met gemberthee of kaneel door je eten versterk je al je immuunsysteem.” Verwacht niet dat je alles in een dag weet, begin klein en veilig. “Drink eens kamillethee bij buikpijn en in plaats van aspirine of paracetamol zou je thee of tinctuur van wilgenbast kunnen proberen”, zegt Bontje. Een tinctuur is makkelijk te maken: laat plantdelen trekken in wodka (35-40 procent alcohol).

“En ga vooral op ontdekkingstocht, pluk en zoek op welke plant het is en wat je ermee kunt. Pluk wel met beleid. Breek geen hele takken af, vertrap niet te veel planten en neem alleen mee voor eigen gebruik. Als je met manden vol het bos verlaat, staat dat gelijk aan stropen.”

Begin met vijf planten die je herkent, adviseert Bontje, zoals de brandnetel, paardenbloem, madelief, dovenetel en kleefkruid. Zet tijm in een pot en laat bijvoorbeeld blaadjes trekken in heet water (thee) of olie, dan zeven en gebruiken als smaakmaker of voetenolie (is volgens haar sterk antibacterieel) of als basis voor zalf of tijmzeep. Of kook wat tijm in water, zeef, voeg suiker toe en je hebt tijmsiroop – fijn bij hoest en verkoudheid.

Met nog maar een piepklein beetje verstand van zaken tover ik mijn omgeving al een beetje om tot apotheek. Zo viel mijn oog tijdens een fietstocht op moerasspirea langs de waterkant. Hé, die plant bevat salicine, het stofje dat ook in aspirine zit. Die avond trok ik thee van het blad en de bloesem en ik nam me voor om bij de eerstvolgende hoofdpijn weer naar die waterkant te fietsen. Wie weet verdwijnt de koppijn al door het buiten zijn – even weg van de computer.

Lees ook:

Kloek werk over 150 inheemse en geneeskrachtige kruiden

De Vlaamse bioloog en gepensioneerd hoogleraar in Gent, Marcel De Cleene, is expert op het gebied van giftige planten. Nu schreef hij een naslagwerk over kruiden die geneeskrachtig zijn.