Joke Folmer ontsnapte als verzetsheldin aan de doodstraf, maar ze was ook gewoon oma

“Was de zee er nog?”, vroeg Joke als haar kleinkinderen op het strand hadden gespeeld en opgetogen en zanderig bij haar waren teruggekeerd. Hun oma zat dan vaak met een krant in de tuin van haar witte huisje in de duinen.

Toen de kleinkinderen ouder werden nam ze hen mee naar oorlogsherdenkingen en reünies, vaak in het buitenland. Oma bleek een grote oorlogsheld, ontdekten ze. Voor hen was zij in de eerste plaats oma die taarten bakte, op alle diploma-uitreikingen was, hele sterke thee dronk en altijd een bed voor hen had klaarstaan, of het nu voor een nacht was of een paar maanden. Een oma met grijsblauwe ogen waar een lichtje in scheen, en die onlosmakelijk was verbonden met het eiland Schiermonnikoog waar ze in de jaren zeventig neerstreek en bijna de helft van haar lange leven zou blijven wonen. Het was een plek waar ze zich veilig voelde.

Op blote voeten door de suikerplantage

Veiligheid was voor Joke lang niet altijd vanzelfsprekend geweest. Ze was een tiener toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak. Het gezin was nog niet zo lang terug uit het toenmalige Nederlands-Indië, waar haar vader als administrateur werkte op een suikerfabriek. Tot haar elfde kregen Joke en haar twee jongere broertjes thuisonderwijs van haar moeder. In haar vrije tijd zwierf ze op blote voeten door de suikerplantage. Vaak in haar eentje, omdat er niet veel andere Nederlandse families in de buurt woonden. Zo leerde ze al jong zichzelf te vermaken en haar eigen boontjes te doppen. Haar moeder had haar zoveel geleerd, dat ze probleemloos meekon op de middelbare school in het Javaanse Bandoeng.

Joke was zestien toen het gezin terugkeerde naar Nederland en zich vestigde in Zeist. Ze ging daar naar het Christelijk Lyceum. Op het houten tweepersoonsbankje achter de lessenaar kwam ze te zitten naast Rosette, een tenger joods meisje. Ze werd haar beste vriendin. Niet lang na het uitbreken van de oorlog verdween Rosette van school. Hun wiskundeleraar vroeg Joke om huiswerk te brengen naar het adres waar haar vriendin met het gezin zat ondergedoken. Op een dag was het gezin verdwenen. Dezelfde leraar vroeg haar of Joke nog andere dingen wilde rondbrengen, om onderduikers of mensen in het verzet te helpen. Nu had Joke geen huiswerk in haar fietsmand maar voedselbonnen, legitimatiebewijzen en soms munitie. Haar drijfveer was boosheid over het onrecht dat onschuldige mensen, zoals haar vriendin, werd aangedaan.

Haar rechtvaardigheidsgevoel had ze niet van vreemden, ook haar ouders waren maatschappelijk bewogen. Jong als ze was, realiseerde Joke zich dat ze met boosheid alleen niet veel verder kwam en zo werd ze ‘boodschappenmeisje’ in de oorlog voor de verzetsgroep Fiat Libertas. Bang was ze soms wel, als ze verraden of gesnapt dreigde te worden. “Een golf van angst” noemde ze dat later, die ze maar heel even toeliet om daarna in actie te komen. Gespitste oren, ogen die alles zagen, een razendsnel improvisatievermogen en een zesde zintuig voor gevaar zou ze in die jaren ontwikkelen tot een tweede natuur.

Tekens om ‘ja’ of ‘nee’ te zeggen

Dat was ook nodig, want na verloop van tijd bracht Joke niet alleen maar pakjes meer rond, de 18-jarige kreeg ook onderduikers, geallieerde piloten en bemanningsleden onder haar hoede die ze in veiligheid moest brengen naar onderduikadressen of over de Belgische grens. De Duitsers zagen in de trein een onschuldig knap meisje zitten, lezend in een Duits boek. Wat ze niet zagen was dat ze met één of twee vingers een geallieerde piloot in Hollandse kleding iets verderop in de coupé tekens gaf of hij ‘ja’ of ‘nee’ moest zeggen tegen de conducteur. Van tevoren had de piloot van Joke een degelijke instructie gekregen over hoe je je moest gedragen als onopvallende Nederlandse man. Niet opstaan in de trein voor een dame, dat zou opvallen.

In 1944 werd Joke verraden en gearresteerd door de Duitsers. De doodstraf, was haar vonnis. Voordat dat ten uitvoer gebracht kon worden, moesten de Duitsers wachten op de officiële papieren uit Berlijn. De eerste tijd zat Joke alleen in de cel. Ze sliep veel in die tijd, moe als ze was van het ‘crossen’ met piloten en onderduikers. Later kwam ze samen te zitten met lotgenoten Jet en Nel uit dezelfde verzetsgroep. Vooral als de schemer intrad zongen ze veel, dat bood troost tegen heimwee. Joke had een paperclip waarmee ze haar naam en gedichten op de muur kraste. Door de koude vloer en muren ontwikkelde ze reuma, waar ze later last van zou houden.

Omdat de geallieerden oprukten werden de vrouwen steeds naar een andere gevangenis gebracht. Het zou hun redding betekenen, want de officiële papieren van haar terdoodveroordeling kwamen steeds te laat aan. Uiteindelijk werd ze door de Russen bevrijd.

Stuk parachute in de trouwjurk

Na de oorlog maakte Joke haar studie af aan de sociale academie en werd ze sociaal werker bij de kinderbescherming. In 1950 trouwde ze met oud-verzetsman en chirurg Ben de Groot. In haar trouwjurk was een stuk wit zijden verwerkt, van de parachute die ze had gekregen van een piloot die ze had gered. Na het huwelijk stopte Joke met werken. Later zou ze regelmatig haar verontwaardiging uitspreken over de beperkende regel uit die tijd. Het stel kreeg vijf kinderen en vijf pleegkinderen.

Natuurlijk zat de oorlog Joke nog in het bloed. In haar vormende jaren had ze een leven geleid dat ging over leven en dood, ook haar eigen dood. Jarenlang had ze in een fractie van een seconde moeten beslissen wie er wel of niet te vertrouwen was en had ze altijd geleefd met gespitste zintuigen. Dat moest slijten, vertelde ze jaren later. Net als haar boosheid op de Duitsers. Als ze met het gezin op vakantie gingen, reden ze altijd om Duitsland heen.

Belangrijk in haar leven was de verzoening met haar lievelingsneef Jan, die in de oorlog een hele andere kant was opgegaan en zich bij de SS had aangesloten.

Joke kon flexibel zijn, maar ze hechtte tegelijkertijd aan eigen regie en controle, waarschijnlijk omdat dit haar in de oorlog zo drastisch was afgenomen. Als ze een pad had uitgestippeld, week ze daar niet graag van af. Dat was voor haar kinderen niet altijd gemakkelijk en leidde soms tot botsingen.

Waarin Joke nooit veranderde was haar verlangen om anderen een veilige haven te bieden. Dat bleek ook uit het vanzelfsprekend opnemen van vijf pleegkinderen die zelf geen goed thuis hadden.

Bescheiden over haar heldendaden

Jarenlang sprak Joke maar weinig over de oorlog. Veel mensen om haar heen wisten niet eens dat ze meer dan driehonderd piloten en onderduikers in veiligheid had gebracht. Tot ze een keer op de school van haar kinderen werd uitgenodigd om iets te vertellen over haar ervaringen uit die tijd. Dozen vol herinneringen haalde ze van zolder en vol enthousiasme begon ze in klassen te vertellen, de parachute van de piloot ging mee ter illustratie.

Joke wist nog van de kleinste details. Ze vertelde over haar vriendin Rosette die met haar familie in het vernietigingskamp was omgekomen. “Het gaat niet om systemen, het gaat om mensen”, zei ze bij elke voordracht. Ze ontving onder meer de Bronzen leeuw, de Amerikaanse Medal of Freedom, de Britse George Medal en de Franse Croix du Combattant. Zelf bleef ze bescheiden over haar heldendaden.

Dat haar huwelijk na zestien jaar was uitgemond in een echtscheiding bleef een wond. Liefde is voor altijd, vond ze, dat had het in elk geval moeten zijn. Een paar jaar na de scheiding vestigde ze zich op Schiermonnikoog, waar het gezin vroeger op vakantie ging. Het eiland werd haar thuis. Ook hier zette ze zich in voor de herdenking van en verzoening met het oorlogsverleden. Joke zorgde ervoor dat er gedenksteentjes gelegd werden bij huizen op het eiland waar in de oorlog Joden hadden gewoond. Voor haar betekenis en inspanning kreeg ze de erepenning van de gemeente Schiermonnikoog.

‘Wat is een selfie, jongens?’

Het witte huisje in de duinen was als een nest waar kinderen, pleegkinderen, kleinkinderen met hún kinderen, vrienden en ook talloze aanlooppoezen in- en uitliepen. Vijftien jaar geleden overleed onverwacht Jokes dochter, die met haar drie kinderen in Duitsland woonde. Joke hoefde niet lang na te denken. Ze pakte haar koffer en reisde naar haar kleinkinderen, toen 15, 18 en 20 jaar. “Ik blijf zolang jullie me nodig hebben”, zei ze.

Joke wist altijd wat er in de levens van haar tien kleinkinderen speelde. Verwonderd vroeg ze hen naar de betekenis van nieuwe woorden die opdoken in de krant: “Wat is een selfie, jongens?”

De coronatijd was moeilijk, zonder bezoekers en logés. Aansluitend barstte de oorlog in Oekraïne los. Het bracht herinneringen boven bij Joke, die het nieuws trouw volgde. Een val in huis verzwakte haar. Haar schoondochter kwam om te helpen en zou uiteindelijk vijf maanden blijven. De eigen regie loslaten was niet gemakkelijk voor Joke. Tegelijkertijd bleef ze gericht op anderen. “Hebt u goed geslapen?”, vroeg ze de thuiszorg. Haar wereld werd kleiner. Wel was er nog het slaapkamerraam van waaruit ze de prachtige wolkenluchten zag boven haar eiland.

Joke Folmer werd geboren op 9 juli 1923 in Hoofddorp en overleed op 11 december 2022 op Schiermonnikoog