Je of u: Nederlanders weten niet meer hoe het hoort

Op loopafstand van mijn ouderlijk huis is inmiddels een elegant café op de hoek van een Haarlemse gracht geopend. In de taartvitrine staan prachtige gebakjes en het designinterieur is smaakvol; een mooie tent. Voor mij is het café nieuw, ik woon in Frankrijk en kom maar een paar keer per jaar naar Nederland, en mijn moeder en ik besluiten er op een zonnige ochtend koffie te gaan drinken.

De serveerster, een twintiger, groet ons vriendelijk en vraagt wat we willen drinken. “Een koffie verkeerd”, antwoord ik. “En jij?” vraagt ze aan mijn moeder.

Ik verschiet van kleur.

Zei ze nou jij tegen mijn 74-jarige moeder? Ik moet me inhouden om er niks van te zeggen en voel mijn stemming omslaan. Als ze weg is, vraag ik mijn moeder of ze het normaal vindt om door iemand die ze niet kent en ook nog eens haar dochter had kunnen zijn, getutoyeerd te worden. “Dat kán toch niet?”, breng ik uit.

Kapper

Ze vertelt dat het héél vaak voorkomt, een paar dagen geleden nog bij haar vaste kapper. “De een na laatste keer vroegen ze of ze mijn voornaam mochten noteren en ik zei ja. Geen idee waarvoor. Vorige week werd ik er opeens met Marina en jij aangesproken. Ik bleef de jonge kapper vousvoyeren, maar hij bleef stoïcijns jij en je zeggen. Moet bedrijfsbeleid zijn, voorheen werd ik er altijd met u aangesproken.” “Mam, echt, mijn nekharen gaan ervan recht overeind staan. Wat vind jij daar nou van?”, vraag ik.

Ze moet lachen en vindt me een Française geworden. Het klopt dat er in Frankrijk geen onduidelijkheid bestaat over het u- of jij-gebruik. Volwassenen die elkaar niet kennen vousvoyeren altijd, zonder uitzondering. Maar ook mensen die je van gezicht kent, van serveersters, caissières, de bakkersvrouw, de postbode, de pakketbezorgers tot de verloskundige bij wie ik al maanden kom, tutoyeren elkaar niet en niemand stelt voor ‘om gewoon maar jij te zeggen’. Wat me daarin het meest aanstaat, is de duidelijkheid: door middel van taal toon je respect voor de ander en in de u-vorm ben je moeiteloos beleefd (en niet hautain of afstandelijk). Ik heb op Frans grondgebied ook nog nooit iemand horen zeggen ‘dat diegene zich zo oud voelt’, omdat hij of zij met u wordt aangesproken.

Kameradelijk

“Hej! Ik ben Anja. Kan ik je helpen?” Zo gaat dat in Nederland. Franse bedrijven spreken hun (potentiële) klanten standaard in de u-vorm aan en de voornaam van de baas blijft voor de meeste werknemers hun carrière lang onbekend. In tegenstelling tot veel Nederlandse bedrijven die het je- en jij-beleid omarmd hebben: van ING, Rabobank, Albert Heijn, KPN, Hema, Etos tot het CDA.

Gelukkig kom ik ook nog weleens bedrijven tegen die de kameradelijke Ikea-taal – de Zweedse meubelgigant geldt als de grote aanjager van de je- en jij-bedrijfsvoering – niet overgenomen hebben, zoals de NS, Trouw, de Volkskrant, NRC, Nespresso, de SGP en 50PLUS.

Het Amerikaanse bedrijf Apple spreekt de consument op hun Nederlandse website aan met ‘jij’, maar op hun Franse website zonder uitzondering met ‘vous’. Ze laten hun tone of voice dus afhangen van de cultuur: voor ons Nederlanders is door Apple dus bewust voor het amicale gekozen: niet hiërarchisch en geen gevoelsmatige afstand tussen het bedrijf en de klant. Het zal Apple kennelijk een worst zijn dat ze door ongevraagd tutoyeren een bepaalde groep, aan etiquette-gehechte mensen, voor het hoofd stoten.

Gevoelsmatig

Maar wanneer zeggen we nu precies u? Is het statusafhankelijk: de minister wel, de schoonmaker niet? Of gebruiken we ‘u’ om gevoelsmatig afstand te creëren, zoals in zakelijk verkeer gebruikelijk is: de dokter jij en je’t niet tegen zijn patiënt en vice versa al helemaal niet? Of hangt het af van iemands leeftijd? En zo ja, hoe oud of hoeveel ouder moet iemand dan precies zijn?

Vrienden uit mijn geboortestad aan wie ik de vraag stel (ik ben geboren in 1985) reageren schouderophalend: ze voelen zich oud als iemand ‘u’ zegt en zeggen liever gewoon jij, “behalve als iemand héél oud is”. Alsof je door u te zeggen een slotgracht graaft tussen jezelf en degene die je aanspreekt. Een vriend, leraar economie op een middelbare school, vertelt dat zijn leerlingen hem standaard met u en meneer aanspreken. “Als ze per ongeluk toch een keer jij zeggen, schrikken ze er zelf van.” Een vriendin zegt, terecht, dat het “niet helpt dat zogenaamde jonge ouderen zo vaak geagiteerd reageren als ze met u worden aangesproken omdat ze zeggen zich dan stokoud te voelen”.

Ze heeft gelijk. Wat de immens populaire reactie ‘zeg as-je-blíéft jij’ bij mij bovenal oproept, is ongemak; u-zeggen gaat niet over iemand oud vínden, maar om het tonen van respect. Het is als opstaan voor een ouder iemand in de tram die daarop gepikeerd reageert en zegt ‘heus niet gehandicapt te zijn’. Wie durft er na zo’n mini-aanvaring nog eens voor iemand op te staan?

Goede manieren

Er is in Nederland behoefte aan duidelijkheid over onze heersende beleefdheidsvormen, zegt mijn gevoel, maar die regels bestaan natuurlijk allang: ze maken deel uit van onze heersende etiquette. Maar zoals taal met de tijd gewijzigd, aangevuld en aangepast wordt, zo verandert ons idee over goede manieren wellicht ook?

Ik vraag het aan Reinildis van Ditzhuyzen (1948), historica en schrijfster, onder andere van de etiquettebijbel ‘De Dikke Ditz – Hoe hoort het eigenlijk?’ “Traditioneel gaat tussen twee mensen die elkaar niet kennen het initiatief om te tutoyeren uit van de hogere in rang, oftewel de oudere oftewel de vrouw. Het gaat van laag naar hoog, dus een jonge, de mindere, spreekt een oudere, de meerdere, met u aan. Jongeren onder elkaar zijn daar tegenwoordig makkelijker in.”

En wat te doen bij twijfel over de leeftijd van de ander, we kunnen iemand tegenwoordig ook zeer gemakkelijk op de kast krijgen met de u-aanspreekvorm? Van Ditzhuyzen: “Het ‘ik voel me zo oud als je u zegt’ vind ik nogal kinderachtig. Wat kan het je schelen dat een onbekende je aanspreekt met u, je ziet diegene daarna nooit meer! De regel in deze is: bij twijfel geen je en jij zeggen, de veiligste weg. Het is ook veel makkelijk om hoog in te zetten en van u naar jij te gaan dan van jij naar u, dat kan buitengewoon ongemakkelijk zijn.”

Heeft Van Ditzhuyzen enig idee waaróm wij Nederlanders zo graag je- en jij’en? “Wij zijn enorm egalitair in Nederland: jij moet niet denken dat jij beter bent dan ik. Ook wil iedereen tegenwoordig vlot zijn, jong en aardig gevonden worden en mensen zijn bang om ouderwets of een zeurpiet gevonden te worden.”

En onderschat het Amerikaans niet, het ge-you, zegt ze. “Dat heeft een enorme invloed op onze taal, net als dat iedereen tegenwoordig dat Amerikaanse ‘fijne dag verder’ roept, rechtstreeks afkomstig van have a nice day.” Wat doet zij zelf als ze ongevraagd met ‘jij’ wordt aangesproken?

‘Kennen wij elkaar?’

“Ik zou kunnen zeggen: ‘Kennen wij elkaar?’ Al is dat een beetje flauw. Het komt echter nogal vaak voor dat onbekenden mij zo mailen: ‘Hoi Reinildis, ik heb een vraag voor je’. Dat is dom, want zij willen iets van mij weten, en beginnen meteen heel joviaal. Dat is geen goede binnenkomer.” Daarom mailt zij terug met ‘Geachte heer Pietersen, dank u wel voor uw mail’. Ze zegt niet ‘u bent fout’ of ‘mag ik u erop attent maken dat u geen je en jij hoort te zeggen. “Mensen die een beetje kunnen nadenken, begrijpen dat hun initiële aanspreekvorm geen goede indruk maakte en beantwoorden de mail vervolgens ook in de u-vorm.”