Fotoboek van een nazi-carrière

Zo vol was de zaal van het Berlijnse documentatiecentrum Topographie des Terrors die avond dat men maar een ­videoverbinding naar de hal had gelegd voor toeschouwers die niet meer in de zaal pasten.

Drie historici presenteerden het boek ‘Fotos aus Sobibor’, gebaseerd op de vondst van twee fotoalbums uit het bezit van de toenmalige plaatsvervangende commandant van het vernietigingskamp, Johann Niemann.

Een dik, zwaar boek van bijna 400 pagina’s. Een boek over een nazi-carrière. Want niet alleen Sobibor was in de albums opgenomen, maar alle stations waarlangs de als huisschilder opgeleide boerenzoon uit Ost-Friesland was opgeklommen; aanvankelijk als bewaker in het concentratiekamp Esterwegen, al in 1934, daarna in 1936 overgeplaatst naar Sachsenhausen.

In die vroege jaren moet hij al getuige zijn geweest van en hebben deelgenomen aan geweld, marteling en moord, want hij klom gestaag op in de SS-hiërarchie.

In oktober 1939 belandde hij in de kanselarij van Hitler, en werd onder strenge geheimhouding ingewijd in het naziprogramma voor euthanasie voor (vermeende) geestelijk gehandicapten, de zogenaamde ‘Aktion T4’, vernoemd naar het adres waar het programma werd uitgedacht: de Tiergartenstrasse 4 in Berlijn.

Zo werden op vijf verschillende plaatsen in 1940 en 1941 zeker zeventigduizend mensen vermoord, vergast met behulp van koolmonoxide.

Het was het sinistere voorstadium voor het grotere werk en Johan Niemann zat hier middenin. De historici konden via de foto’s drie T4-locaties bepalen waar Niemann had gewerkt.

In de late herfst van 1941 verhuisde Niemann met een groepje T4-medewerkers van het eerste uur naar Belzec, in het bezette oosten van Polen met de opdracht om er een testkamp op te zetten voor de massavernietiging van Joden, het begin van de ‘Aktion Reinhard’, die tussen maart 1942 en oktober 1943 1,8 miljoen Joden en vijftigduizend Roma het leven zou kosten.

Foto’s laten Niemann, deze ‘pionier van de Holocaust’, zien bij het huis van de commandant van Belzec. In Belzec experimenteerden ze met gaskamers en koolmonoxide in gasflessen. In Sobibor zette men een zware dieselmotor in. Niet meer dan 120 ingewijde Duitse SS-ers zouden gaan werken in de drie vernietigingskampen van Belzec, Sobibor en Treblinka. Gesteund werden ze door een arsenaal van zo’n achthonderd Trawniki, geronselde Sovjet-krijgsgevangenen, hoofdzakelijk van Oekraïense komaf. Ivan Demjanjuk was één van hen.

Maar over Demjanjuk ging het niet die avond in Berlijn. Des te meer ging het over Niemann, die in Sobibor het hoogtepunt van zijn carrière bereikte. Met trots zien we hem te paard, de plaatsvervangend commandant. De foto werd genomen op de ‘Rampe’ – het perron – van Sobibor.

Opnamen tonen het zogenaamde ‘Vorlager’, zonnige, wit gepleisterde huizen als in een Duits dorp. Zo zagen al die ten dode opgeschreven gedeporteerden Sobibor opdoemen. Nooit eerder zagen we wat zij zagen. Wat Jules Schelvis zag, voordat hij werd geselecteerd en doorgestuurd.

Bij de opstand van oktober 1943 werd Niemann met een bijl doodgeslagen.

Met het oog van een antropoloog en de pen van een dichter doet Wim Boevink dagelijks verslag over de grote en kleine wereld om hem heen. Abonneer je op zijn column in onze mobiele app en lees hem als eerste.