Emmie verkoos wiskundige formules boven emotioneel gebabbel

Ze was wetenschapper in hart en nieren. Emmie Lucassen-Reijnders was een ambitieuze en gedreven chemicus die zich niet liet tegenhouden door de traditionele opvattingen van haar tijd. Alleen een ziekte kon haar stoppen.

Een zo hoog mogelijke opleiding gunde Emmie iedereen, vooral meisjes en jonge vrouwen. Toen haar dochter aangaf dat ze graag diëtiste wilde worden, kwam daar niets van in. Ze moest eerst maar naar de universiteit. Hetzelfde dringende advies kreeg een nicht die naar het beroepsonderwijs wilde: doe alsjeblieft eerst een wetenschappelijke studie, anders gaan er misschien deuren voor je dicht. Dochter en nicht luisterden en gingen naar de universiteit.

Zelf negeerde ze wel een ouderlijk advies. Haar vader had graag gezien dat zijn dochter rechten zou studeren. Daar voelde Emmie niet voor. Ze ging voor scheikunde en belandde in een mannenwereld waarin zij zich dankzij haar intelligentie en kundigheid makkelijk staande hield. Ze deed bij Unilever belangwekkend onderzoek dat ruim een halve eeuw later nog relevant is. En toen ze geacht werd te stoppen met haar carrière omdat ze kinderen kreeg, ging Emmie gewoon door.

Vooruitkomen in de wereld, dat was het adagium in het Brabantse gezin waarin ze opgroeide. Emmies moeder was totdat ze trouwde onderwijzeres op de lagere school geweest. Haar vader gaf wiskunde op de HTS en schreef over zijn vakgebied. Hij was graag naar de universiteit gegaan, maar werd daarin van hogerhand tegengewerkt. Dat frustreerde hem. Hij zag dus graag dat zijn twee dochters deden wat hem nooit was gegund.

Niet meisjesachtig

Emmie was een nakomertje, ze scheelde bijna dertien jaar met haar zus Nettie. Feitelijk groeide ze op als enig kind, want Nettie studeerde al rechten – zij had wél naar haar vader geluisterd – toen Emmie naar de lagere school ging. Ze was niet meisjesachtig, ze had wel vriendinnen, maar niet veel. Achter het zelfstandige meisje dat goed wist wat ze wilde, ging ook een wat eenzaam kind schuil. Sporten vond ze leuk, hockey en tennis. Op latere leeftijd keek ze fanatiek naar voetbal.

De zussen waren dol op elkaar, al zouden ze zelf die terminologie niet gebruiken. Dat paste niet zo bij hun nuchtere aard en de sfeer in het gezin. Met emoties liep je nou eenmaal niet te koop. In de muziek konden de gezinsleden hun gevoelens wel kwijt. Vader speelde viool, de dochters piano. Eindeloos hebben de zussen quatre-mains stukken van Anton Diabelli gespeeld.

De exacte aanleg had ze van haar vader, maar ook in alfa-vakken was Emmie goed. Op het gymnasium in Den Bosch sloeg ze een klas over, waarna ze als zeventienjarige zelfbewust de wereld van de scheikunde binnenstapte. Daar ontmoette ze haar latere man Jaap. Hij stak wat emotioneler in elkaar en vond in Emmie een rustige, stabiele factor. Ze bleken dezelfde voorliefde voor fysische chemie te hebben en vormden vanaf het eind van hun studie ook het professionele team dat ze de rest van hun leven zouden blijven.

In 1959 vond Emmie een baan bij Unilever Research in Vlaardingen, twee jaar later volgde Jaap. De afdeling Fysische Chemie stond onder leiding van Max van den Tempel, die een soort mentor werd. Hij zag haar grote kwaliteiten, stimuleerde dat ze ging promoveren en zorgde ervoor dat zij vanuit huis gewoon betaald door kon werken nadat ze met Jaap was getrouwd en kinderen had gekregen. Ruim zes maanden zwanger van dochter Anneke verdedigde Emmie in 1962 haar Engelstalige proefschrift over ‘de stabilisatie van water in olie-emulsies door vaste deeltjes’.

Wiskundige formules

Haar andere dochter Emy kwam in 1964 ter wereld in de Verenigde Staten, waar het stel een jaarlang onderzoek deed aan de Iowa State University. Brieven uit die tijd tonen aan hoe belangrijk dat werk voor Emmie was. De dag voor de bevalling schreef ze nog een brief aan Van den Tempel waarin geen woord stond over het ras naderende familienieuws. In het werk kon ze haar intellectuele ei kwijt; ze hanteerde liever wiskundige formules dan allerlei emotionele frasen. Ze was sowieso geen kletser.

Het verblijf in het buitenland beviel Emmie en Jaap wel. Dus toen ze in 1969 – hun wetenschappelijke naam in de oppervlaktechemie was inmiddels gevestigd – de kans kregen om voor Unilever naar Port Sunlight Laboratory in de buurt van Liverpool te gaan, grepen ze die. Van gelijkheid in betaling was destijds in Engeland nog geen sprake: het salaris van Emmie zou slechts de helft zijn van dat van Jaap. Dat vond ze onrechtvaardig, ze weigerde de post. Het weerhield haar er niet van gewoon in eigen tijd haar onderzoek voort te zetten. Veel wetenschappelijke artikelen die ze in die tijd schreef, hebben niet Unilever of een universiteit als afzender, maar gewoon 6 Kingsway, Heswall, UK.

Aan dat adres ging het tijdens maaltijden geregeld over thermodynamica en de oppervlaktespanning van zeepbelletjes. De dochters dachten dat zoiets normaal was, al hadden ze zelf soms liever persoonlijker onderwerpen of emotionele kwesties besproken. Ze begrepen dat hun moeder ingewikkelde formules bedacht om ervoor te zorgen dat bijvoorbeeld belletjes in margarine, een mengsel van olie en water, zo klein mogelijk blijven. Verder reikte hun begrip niet, ondanks Emmies geduldige uitleg.

Sigaartje in de hand

Wel zagen ze dat hun moeder genoot als ze tussen huishoudelijke taken door aan haar bureau zat te werken, sigaartje in de hand. Altijd met de rekenliniaal erbij, want die vond ze handiger dan een rekenmachine. Ze had haar vaste routines. ’s Avonds pianospelen, soms samen met een dochter, en natuurlijk muziek van componist Diabelli. En in het weekend wandelen in de natuur van Noord-Wales. Als ze een oud kerkje of een waterval zag, moest ze daar naartoe.

Het was de bedoeling slechts enkele jaren in Engeland te blijven, het werden er zestien. Al die tijd werkte Emmie onbetaald verder aan haar wetenschappelijke oeuvre. Ondertussen wond ze zich geregeld op over de ongelijke behandeling van mannen en vrouwen. Waarom kregen zij als ouders post van de meisjesschool die gericht was aan ‘dr. and mrs. Lucassen’? Heel oneerlijk vond ze dat als gepromoveerde vrouw. En waarom stond haar eigen naam er niet bij?

Op uitnodiging van Unilever Research in Vlaardingen keerden ze in 1986 terug naar Nederland, waar ook Emmie weer een betaalde baan kreeg. De dochters hadden, na hun studies geneeskunde en biochemie, hun eigen weg gevonden. Voor Emmie was de keus snel gemaakt, zoals zoveel zaken in het leven was de verhuizing een rationele stap. Jaap daarentegen bleef nog lang dubben. In Engeland waren ze goed geïntegreerd en als expats een beetje bijzonder, in Nederland moesten ze opnieuw een sociaal leven opbouwen. Pas later zag ook Emmie dat dat niet zo eenvoudig was.

Maar in haar werk beleefde ze in Nederland nog mooie tijden. Ze publiceerde wetenschappelijke artikelen, gaf lezingen, bezocht congressen en leidde jonge mensen op. Dat bleef ze doen na haar pensionering in 1997, want waarom zou ze stoppen met iets wat haar altijd gefascineerd had? Als niet de eerste signalen van alzheimer haar hadden tegengehouden, was ze ook na haar laatste publicatie in 2009 ongetwijfeld doorgegaan.

Boos op zichzelf

Emmie had de dementie van haar eigen moeder meegemaakt en had dat als schrikbeeld voor ogen. Ze had de verwaarlozing in het tehuis gezien, en ook hoe zwaar die periode voor haar vader was. De eerste symptomen bij zichzelf kon ze dankzij haar hoge intelligentie aanvankelijk goed verbergen. Maar in 2011 kwam de officiële diagnose, en dat was uiterst pijnlijk. Emmie raakte gefrustreerd, ze zag haar talenten verdampen. Haar boosheid op de wereld was ook boosheid op zichzelf.

Nadat Jaap vijf jaar later overleed, verhuisde Emmie naar een verzorgingshuis in de buurt, maar dat beviel niet. Inmiddels woonde haar zus in een zorgvilla op landgoed Klein Engelenburg in Brummen en daar bleek ook plaats voor Emmie. Het leverde een mooi slotakkoord op in hun beider leven. Nog acht maanden leefden de zussen in elkaars nabijheid, tot het overlijden van Nettie. Soms zaten ze hand in hand televisie te kijken.

De laatste jaren maakte boosheid plaats voor berusting en keerde de zachtmoedigheid van Emmie terug. Ze kon genieten in de landgoedtuin en nuttigde graag een advocaatje met slagroom. Ze tikte op het tafelblad mee met de muziek. Als er dochters of nichten op bezoek waren, speelden ze de geliefde stukken van Diabelli. En als ze er een nootje naast zaten, konden ze rekenen op een gefronste wenkbrauw van Emmie.

Emmie Lucassen-Reijnders werd op 25 februari 1935 geboren in Vught. Ze overleed in Brummen op 27 januari 2023.