Beatrijs Ritsema (1954-2023) was de koningin van de eigentijdse etiquette

Ruim twintig jaar schreef Beatrijs Ritsema voor Trouw de rubriek Moderne Manieren, over onze perikelen in de dagelijkse omgang met elkaar. Die groeide uit tot de meest geliefde rubriek van de krant. Donderdag overleed ze.

In een van de eerste afleveringen van Moderne Manieren, de rubriek die vanaf september 2002 in Trouw verscheen, antwoordt Beatrijs Ritsema een jonge vrouw die zich ergert aan de lompe eetmanieren van een vriend: ‘Neemt u het toch niet zo zwaar op allemaal. Dit is een vriend van u en geen geliefde. Heftige liefdesrelaties kunnen wel eens crashen op milieuverschillen of op onprettige eetgewoontes, maar een beetje vriendschap moet daar tegen bestand zijn.’ Het antwoord zou, in al zijn nuchterheid, luchtigheid en pragmatisme, gisteren door haar geschreven kunnen zijn. Net als de vraag overigens: die vragen veranderden volgens haar in al die jaren niet zo wezenlijk, zei ze een paar jaar geleden in een interview met Trouw.

In twintig jaar tijd werd Moderne Manieren, waarin sociaal-psychologe Ritsema vragen over omgangsvormen en andere kwesties van lezers beantwoordde, de best gelezen, hoogst gewaardeerde en meest geliefde rubriek van Trouw. Vragen en antwoorden over ingewikkelde bruiloften, moeilijke begrafenissen, ongewenste cadeautjes, zeurende collega’s, onmogelijke echtgenoten, dode cavia’s, stiefkinderen, geld en andere zaken, belandden steevast hoog in de statistieken als het ging om aantallen lezers.

Een Beatrijs-ritueel op zaterdagochtend

Ook werd op geen andere rubriek in de krant zo veel door lezers gereageerd. Vragen en antwoorden werden nauwkeurig gespeld. Veel lezers bleken er, zo vertelden ze haar enthousiast op lezersdagen van Trouw waar ze meerdere keren te gast was, op zaterdagochtend een speciaal Beatrijs-ritueel op na te houden. Dan las de een de vraag aan de ander voor, met het antwoord afgedekt. Vervolgens werd er dan gespeculeerd wat Beatrijs zou antwoorden. En dan volgde de toetsing. En hoe vaak maakte men niet een situatie mee die de kreet opriep: ‘Een echte vraag voor Beatrijs!’

Dat soort gelegenheden, zo’n lezersdag, waren voor haar niet de allermakkelijkste. Praten, zeker voor publiek, vond ze ingewikkelder dan schrijven, zei ze.

Met haar soms onorthodoxe of hoekige antwoorden riep ze niet alleen instemming op. Veel mails die in de inbox van magazine Tijdgeest belandden, waar haar rubriek de laatste jaren verscheen, begonnen op dezelfde manier: ‘Meestal ben ik het met u eens/ Ik ben dol op Beatrijs/ Ik heb altijd veel aan Beatrijs’ adviezen, maar dit keer...’, waarop de mailschrijver uiteenzette waarom ze nu de plank toch echt missloeg. Een recente brief die veel reacties opriep was haar advies om tóch met schoonmoeder naar Mallorca te gaan, ook al wil de vragensteller niet meer vliegen. ‘Dit vliegreisje zal de planeet vast niet over de rand van de ondergang duwen’, schreef Beatrijs. Direct nadat het vrijdagmiddag op de website verscheen, stroomden de mailtjes binnen.

Het fameuze Herdersuurtje

Fameus werd de brief uit een van de eerste jaren in Trouw over het ‘Herdersuurtje’, waarin ze een homoseksuele man van 26 die klaagt over zijn gebrekkige seksuele relatie aanraadt af en toe stiekem seks buiten de deur te hebben. Toen regende het brieven. Vooral vanwege het stiekem. Op haar website staat het essay dat ze als repliek aan de kwestie wijdde.

Wie haar volgde, kon wel degelijk patronen ontwaren. Volgens haar zoon, vertelde ze geamuseerd tegen de Volkskrant, gaf ze iedereen die met zijn relatie tobde het advies: ‘Stop er toch mee!’ Wat volgens haar ook wel klopte: in praten als het al moeizaam gaat geloofde ze niet. En vriendschappen actief opzeggen? Nooit doen, hooguit de frequentie terugschroeven.

De rubriek, die ze eerder voor HP/De Tijd schreef, maar liever in een krant voortzette, begon in een tijd dat kranten, ook Trouw, gestaag meer aandacht schonken aan persoonlijk leven, aan kwesties die aansloten bij het dagelijks leven van lezers en niet alleen bij het grote wereldnieuws. Die niet alleen het hoofd, maar ook het hart betroffen.

Bijzonder aan de rubriek was dat Ritsema het begrip etiquette een nieuwe betekenis gaf, waarbij het niet ging om de juiste plek van glazen, bestek en servetten, maar dat ze het oprekte naar sociaal verkeer: omgangsregels, hoe houden we het een beetje leuk en beschaafd met elkaar, hoe verhouden we ons tot alle dilemma’s waar we dagelijks over struikelen?

Inspiratiebron was de rubriek Miss Manners in The Washington Post, geschreven door de inmiddels 84-jarige Judith Martin. Die las Ritsema graag toen ze in Washington woonde, al ging het bij Miss Manners volgens haar meer over ‘echte’ etiquette, van hoe een bedankbriefje te schrijven.

‘Beste Beatrijs’ is een persona

Ondanks alle onderwerpen die passeerden: ze betwijfelde of men haar via de rubriek echt kon leren kennen. Dat was ook niet haar eerste behoefte.

“‘Beste Beatrijs’ is een persona”, zei ze in 2017 tegen Dana Ploeger die haar interviewde in Trouw. Het was niet zoals ze in het dagelijks leven was, met haar man (oud-NRC-redacteur Maarten Huygen) en haar drie inmiddels volwassen kinderen (twee zoons en een dochter). Dan strooide ze helemaal niet met adviezen en bijzonder moralistisch was ze ook niet, zei ze. “Ik heb verder geen goeroe-kwaliteiten. Mijn kinderen vonden het ook tamelijk belachelijk dat ik als etiquettedeskundige door het leven ga.”

Ritsema zag zichzelf in de eerste plaats als journalist, als iemand die iets goed en onderhoudend op wil schrijven, niet als ‘levensadviseur’. Maar wel als iemand met een grote belangstelling voor het menselijk gedrag. Daarom ook ging ze sociale psychologie studeren. Ze begon als sociaal-wetenschappelijk onderzoeker aan de universiteit van Leiden, daarna was ze korte tijd redacteur van het studentenblad Propria Cures. Vanaf 1983 werkt ze als freelance journalist voor NRC Handelsblad, HP/De Tijd, Vrij Nederland en Trouw. Ze schreef diverse boeken, onder meer de essaybundel Het belegerde ego, Ter harte. Een leidraad voor de liefde en Het Grote Etiquetteboek. In 2020 verscheen Moderne Etiquette, een nieuwe bundeling columns.

Hard werken helpt beter dan praten

Waarom ze zich met zoveel liefde en toewijding op veelal relatief kleine maar netelige kwesties van anderen stortte? Zelf genoot ze, in het gezin waarin ze opgroeide, een strenge opvoeding. Ze waren met drie zussen. Het waren de wilde jaren zestig, zeventig. Er mocht niet veel. Niet vanuit moraal, maar vanwege de angsten van haar moeder. Dat haar zusje op zestienjarige leeftijd door een dronken automobilist werd doodgereden was een afschuwelijke ramp voor het gezin, zei ze in Trouw. Later viel haar vader, geoefend bergbeklimmer, op zijn hoofd, een val waarbij hij hersenletsel opliep en waarna hij nooit meer dezelfde werd. Aanzien hoe het huwelijk van haar ouders daarna verwerd tot een hel vond ze verschrikkelijk.

Toen haar zusje overleed was ze al de deur uit. Ze verdrong het en ging heel hard werken en studeren, vertelde ze. “Ik ben niet het type dat op de bank gaat liggen huilen en ik zie ook niets in praten. Mensen wisten vaak niet eens van de dood van mijn zusje, want ik had het er niet over. Je kunt toch niet geholpen worden of getroost. Ik denk dat hard werken beter helpt dan praten.”

Als ‘Shell’-kind groeide ze deels in het buitenland op: geboren werd ze in Tunesië, later woonde ze in Colombia, Nederland en Franstalig België. Dat verhuizen als jong meisje vond ze geen probleem, ze paste zich altijd vrij snel aan. Toen ze elf was en haar ouders naar Turkije gingen bleef ze op een kostschool in Brabant. Als tiener naar Den Haag verhuizen vond ze wél lastig. Later woonde ze met haar man, in die jaren correspondent voor NRC, in Washington. Ze had het gevoel dat ze overal zou kunnen wonen, zei ze.

Ruim een jaar geleden kreeg de redactie bericht van Beatrijs: ze was ziek, ze had longkanker en zou ook niet meer beter worden. Het was geen geheim, maar het hoefde ook niet aan de grote klok: te veel heisa en reacties, bijvoorbeeld van lezers, dat was niets voor haar. Wel wilde ze blijven schrijven zolang het ging, en dat deed ze. Tot de laatste rubriek die ze deze week met hulp van haar zoon nog stuurde.

Als eerbetoon aan Beatrijs Ritsema willen we graag laten zien hoe belangrijk zij is geweest voor onze lezers. Welke betekenis heeft Moderne Manieren voor u gehad? Graag in max. 150 woorden mailen naar lezers@trouw.nl, uiterlijk woensdag 22 maart om 12 uur.

Lees ook:

De vijf laatste adviezen van Beatrijs

Hoe vaak mag je ‘mmm...’ murmelen tijdens de maaltijd? Lees hier de laatste adviezen van Beatrijs Ritsema.