De Russische organisatie Idite Lesom helpt Russen te deserteren door illegaal hun thuisland te ontvluchten. De 24-jarige Miki is een van hen. ‘Ik wilde nog liever naar de gevangenis dan naar het front.’
Het is eind december, een van die eindeloze winterdagen in Moskou waarop de zon de hele dag verstoppertje speelt achter een grijs wolkendek en de sneeuw horizontaal de stad inwaait. De duisternis valt de 24-jarige Miki eind vorig jaar zwaarder dan normaal. Al heeft dat niet alleen te maken met het tekort aan daglicht. Eerder is het die andere, ongrijpbare duisternis die sinds het begin van de oorlog in Oekraïne als een loden deken op zijn schouders rust. Een onzichtbaar gewicht dat steeds verder de keel dichtknijpt als een onbestemd, almachtig onheil dat alles en iedereen op elk willekeurig moment kan verpletteren.
Zeker vanaf het moment dat president Poetin de mobilisatie in september afkondigt, voelt de stad anders aan. Op straat lopen minder jonge mannen, de metro’s zijn angstvallig leeg en in de talloze artistieke broedplaatsen ontbreken de creatievelingen die de metropool normaal gesproken kleur op de wangen geeft. Tienduizenden van hen zitten in het buitenland, anderen verstoppen zich binnen om te voorkomen dat het oorlogsmonster ook bij hen op de deur klopt om ze mee te sleuren naar het front.
Onder dwang naar een oorlog die niet de zijne is
Het is op één van die dagen dat Miki onderweg is naar een winkel om zijn dagelijkse boodschappen te doen. Terwijl hij zich een weg baant door de Moskouse winter, houdt een stel politieagenten hem staande. Ze dwingen hem een auto in te stappen en rijden hem naar een bureau waar hij te horen krijgt dat hij naar een militair trainingskamp moet. Net als talloze andere mannen van zijn leeftijd, plukken de autoriteiten hem uit zijn dagelijks bestaan om hem onder dwang naar een oorlog te sturen die niet de zijne is.
Hoewel hij op het bureau zijn gedwongen mobilisatie nog probeert tegen te houden met het argument dat hij een hartpatiënt is en bijgevolg ongeschikt voor het leger, hebben de agenten daar geen boodschap aan. “Ik ga al vijf jaar van kliniek naar kliniek, maar omdat ik altijd naar privéklinieken ga, konden ze daar op het bureau niets van terugvinden. Het was mijn eigen fout, ik had die documenten altijd bij me moeten dragen.”
Een dag later, op 21 december vorig jaar, belandt Miki in een barak in een militair trainingskamp met talloze andere mannen die vol ongeloof uit hun ogen kijken. “Wat er toen door mijn hoofd spookte, grensde aan pure waanzin. Ik was wanhopig en wilde nog liever naar de gevangenis dan naar het front. Er gingen zelfs zelfmoordgedachten door mijn hoofd. Ik moest en zou daar wegkomen.”
Nog diezelfde dag besluit Miki gezondheidsproblemen te veinzen. “Ik begon te doen alsof ik problemen had met mijn zenuwstelsel. Als ik ergens liep dan zakte ik in elkaar en deed ik alsof mijn hele lichaam door een spasme begon te trillen”. Wonder boven wonder werkt de truc. “Ik heb één nacht doorgebracht in het kamp en de volgende dag werd ik overgeplaatst naar een militair hospitaal in Moskou.”
Ambtenaren in witte jassen
Eenmaal in het ziekenhuis denkt Miki dat de nachtmerrie waarin hij is beland snel voorbij zal zijn, maar de werkelijkheid blijkt een stuk weerbarstiger. “Ik dacht dat ze er in die kliniek wel achter zouden komen dat ik werkelijke gezondheidsproblemen heb en dat ze me daarom niet zouden uitzenden.” Maar zover komt het niet. “In de militaire hospitalen werken regeringsartsen. Het zijn ambtenaren in witte jassen die doen wat ze van hogerhand wordt verteld.”
Opnieuw slaat de wanhoop toe. In zijn hoofd drijven Miki’s gedachten af naar het slagveld. Loopgraven, bominslagen, ratelende mitrailleurs, menselijk gekrijs. Hij doet amper een oog dicht. “Wederom begon ik na te denken over een manier om te ontsnappen. Ik begon vriendelijke relaties te onderhouden met de artsen, verpleegkundigen en bewakers. Gewoon praatjes over van alles en nog wat om hun vertrouwen te winnen.”
Al snel wint Miki het personeel voor zich en mag hij af en toe naar buiten om een sigaret te roken of te bellen met zijn familie. “Als ik buiten stond, keek ik om me heen naar de beveiliging. Waar hangen de camera’s, waar zitten de blinde vlekken, waar staan de bewakers, dat soort zaken.” Nadat hij een aantal dagen de omgeving zorgvuldig heeft geobserveerd, besluit Miki dat hij op 31 december wil vluchten. “Op oudejaarsnacht is iedereen afgeleid, mensen zijn in een feeststemming en daardoor minder oplettend.”
Maar een dag voordat hij wil vluchten, komt een van de artsen naar hem toe met de mededeling dat er een militair voertuig onderweg is om hem op te halen. “Binnen twee uur zouden ze aan mijn bed staan.” Miki belt zijn vrouw en zij zegt hem dat het nu of nooit is. “Ik ging naar buiten onder het mom dat ik mijn familie ging bellen. Ik wist toen al dat er één blinde vlek zat bij een hek rondom het gebouw. Geen camera stond erop gericht.”
Helemaal onder het bloed
Terwijl hij doet alsof hij staat te bellen, zet Miki het op een rennen. “Het was twintig à dertig seconden tot aan het hek met daarbovenop rollen scheermesdraad. Mijn vrouw had eerder al goede, sterke kleding langs gebracht zodat ik me niet zou bezeren.” Het blijkt een illusie: eenmaal bovenaan het hek zit Miki helemaal onder het bloed. “Mijn armen, mijn benen, alles lag open. Gelukkig had ik zo veel adrenaline in mijn lijf dat ik nauwelijks iets voelde.”
Als door een wonder belandt Miki aan de andere kant van het hek, buiten het terrein van het ziekenhuis dat direct aan een bos grenst. “Vanaf daar heb ik het op een rennen gezet door het bos. Het was hartje winter, dus ik moest dwars door de diepe sneeuw en dat voor drie-, vierhonderd meter. Het was krankzinnig.” Toch weet hij hijgend en bebloed tot de bosrand te komen, waar een taxi hem opwacht. “Toen ik buiten bij de kliniek stond, had ik van tevoren al een taxi besteld op mijn telefoon.”
Met zijn hart in zijn keel arriveert Miki niet veel later bij het huis van een vriend, waar ook zijn vrouw hem opwacht. “We zijn die nacht drie keer van locatie gewisseld en ik heb drie verschillende telefoons en drie verschillende simkaarten gebruikt om te voorkomen dat de autoriteiten me konden traceren. De volgende dag ben ik op een bus naar Naltsjik gestapt, een stad in het zuiden van Rusland op de Kaukasus. De rit was zenuwslopend: 26 uur over een route van dik 3000 kilometer. Ik was als de dood dat er een controle zou zijn onderweg, maar die bleef gelukkig uit.”
Eenmaal in Naltsjik duikt Miki onder. “Ik heb me bijna de hele maand januari verstopt in het Kaukasusgebied. Mijn vrouw had nog geen internationaal paspoort waarmee ze het land uit kon reizen, dus daar wilde ik op wachten.” Maar hoe meer dagen er verstrijken, hoe hoger de zenuwen oplopen. “De spanning was op zeker moment ondraaglijk en toen zei mijn vrouw dat ze wilde dat ik zo snel mogelijk vertrok.”
Een tip van zijn moeder
De vraag was alleen hoe. “Uiteraard kon ik niet via een vliegveld het land verlaten en de grens naar Georgië was me eveneens te risicovol.” Juist op het moment dat de moed hem in de schoenen begint te zakken, krijgt Miki een tip van zijn moeder. Op het internet stuit zij op de organisatie Idite Lesom, letterlijk vertaald ‘Ga door het bos’.
De ngo helpt Russen die hun thuisland op legale én illegale wijze willen ontvluchten, vertelt de 34-jarige Anton Gorbatsevitsj, die de organisatie in september vorig jaar mede oprichtte. “We helpen onder anderen mensen die niet de juiste papieren hebben of die om wat voor reden dan ook gezocht worden door de autoriteiten en dus niet op normale wijze het land uit kunnen. Feitelijk helpen we iedereen die wil deserteren.”
Daarnaast biedt de ondergrondse organisatie die goeddeels vanuit Georgië opereert ook juridisch advies en psychologische hulp. Al is het de evacuatiehulp waarmee ze zich onderscheidt. “In totaal hebben we al bijna 7000 Russen geholpen met van alles en nog wat. Daartussen zitten een paar honderd mensen die via zogeheten gaten in de grens, waar de beveiliging minder is en de veiligheidsdiensten niet goed met elkaar communiceren, en met behulp van onze chauffeurs ter plaatse illegaal het land ontvluchtten.”
Via Idite Lesom krijgt Miki eind januari dan ook de gouden tip. “Ze vertelden me dat er één trein is van Rusland naar een van de buurlanden die hoogstens een paar minuten stopt aan de grens.” Om de vluchtroute niet prijs te geven, zegt hij liever niet om welk land het gaat. “Meestal zijn er op die lijn geen paspoortcontroles of andere checks, terwijl dat op alle andere treinen wel het geval is.” Met de moed der wanhoop besluit Miki samen met een vriend de gok te wagen. Het duo reist af naar een stad in de buurt van de grens en stapt daar op de trein, hopend hun vrijheid tegemoet te rijden.
‘Ik kon de vrijheid bijna aanraken’
Het moment dat hij de trein instapt, vergeet Miki van zijn leven niet. “Dit was het moment waar ik al tijden naar uitkeek. Ik was zo dichtbij, ik kon de vrijheid bijna aanraken.” Terwijl Miki de trein op gang voelt komen en de eindeloze bossen van het Russische achterland aan zich voorbij ziet trekken, neemt de spanning alleen maar toe. “Ik probeerde mijn zinnen te verzetten, maar hoe dichter bij we kwamen, hoe moeilijker dat werd.”
Het moment dat de trein stopt aan de grens, lijkt de tijd even stil te staan. De wereld beweegt in slow-motion en bij elke voetstap in het gangpad staat zijn hart even stil. Wat als er toch een controle komt? Als deserteur is hij inmiddels strafbaar met jaren gevangenisstraf. Seconden worden minuten en minuten worden uren. Totdat de trein weer in beweging komt. “We hebben daar in totaal twee minuten gestaan, maar het leek een eeuwigheid.”
Zodra de trein de grens over tuft, kan Miki het wel uitschreeuwen van geluk. Hij is vrij. “Het was een onbeschrijflijk gevoel. Ik voelde me zo licht als een veertje. De volgende dag heb ik direct een ticket geboekt naar het land waar ik nu ben”. Uit veiligheidsoverwegingen zegt hij liever niet waar dat precies is, al wil hij wel kwijt dat het een ‘Arabisch land’ is.
Voor het laatst gezien in een pyjama
Zijn geslaagde vluchtpoging ligt nu bijna vier maanden achter hem, maar desalniettemin houdt het hem nog veel bezig. “Al was het maar omdat ik in april hoorde dat de politie nog steeds naar me op zoek was. Er hingen in de buurt waar ik woonde aanplakbiljetten op de gebouwen met mijn foto erop”. Bij de afbeelding stond de tamelijk absurdistische tekst dat de voortvluchtige in kwestie ‘voor het laatst gezien werd in een pyjama’. “Ze denken waarschijnlijk dat ik al die tijd in mijn ziekenhuiskleding heb rondgelopen, stelletje idioten.”
Maar zijn vlucht heeft ook andere consequenties. “De politie viel in februari het huis van mijn moeder binnen. Dat was absurd: ze keken onder de bank en in de kasten of ik me daar niet verstopte en ze lichtten de telefoon van mijn moeder door. Het was doodeng voor haar.”
Voor nu is de ergste storm hoe dan ook gaan liggen. “Het lijkt erop dat ze de zoektocht hebben gestaakt.” Het wachten is nu op het moment dat zijn vrouw zich bij hem voegt. “Ze heeft problemen om haar papieren rond te krijgen, omdat de Russische autoriteiten het proces traineren. We overwegen nu ook voor haar een vluchtplan uit te stippelen. Als ik het kan, kan zij het ook. En dat geldt voor alle Russen die dat afgrijselijke land willen ontvluchten. Er is altijd een manier.”
De naam van Miki is om veiligheidsredenen gefingeerd. Zijn echte naam is bekend bij de hoofdredactie.
Lees ook:
Deze activisten in Moskou zoeken steun bij elkaar. ‘Niemand is hier vrij of veilig’
Wekelijks komt een groep activisten in Moskou samen op een geheime locatie om hun plannen te bespreken en elkaar een hart onder de riem te steken. ‘Juist nu is het als activist in Rusland belangrijk om niet alleen te zijn.’