Zo islamitisch is Iran niet meer, wat de ayatollahs ook zeggen

“Dit is mijn ware zelf”, zegt de Iraanse journaliste en activiste Masih Alinejad terwijl ze voor de camera haar hijab (sluier) van haar hoofd trekt. Een weelderige krullenbos springt onder de hoofddoek vandaan. De video is vastgepind bovenaan haar twitterfeed, zodat je die steeds als eerste ziet als je op haar account komt. #LetUsTalk staat erbij, een hashtag waarmee vrouwen in Iran en andere landen in het Midden-Oosten vertellen over ervaringen van onderdrukking door de sluier.

Masih Alinejad (geboren in 1976 en opgegroeid in Iran, tegenwoordig woont ze in New York) bereikt miljoenen mensen via sociale media. Op Twitter heeft ze 354.000 volgers, op Instagram 6,9 miljoen.

Enquête

Haar verzet tegen de hijab past bij een bredere trend, zegt de Utrechtse religiewetenschapper Pooyan Tamimi Arab (1983). Iran seculariseert. En tamelijk snel ook. Dat blijkt volgens hem uit nieuwe cijfers van Gamaan, een onderzoekscentrum waaraan hij verbonden is, dat de opvattingen van mensen in Iran bestudeert. Om te achterhalen hoe het land zich op religieus vlak ontwikkelt, hielden Tamimi Arab en zijn collega Ammar Maleki in 2020 een online-enquête onder Iraniërs uit alle lagen van de bevolking. Meer dan 50.000 mensen beantwoordden de vragen.

Nog maar 40 procent van de Iraniërs ziet zichzelf als moslim, laat de enquête zien. Al geloven de meesten nog steeds in een God, met religie als instituut hebben vooral de jongere Iraniërs steeds minder. Twee derde van de Iraniërs vindt dat religie geen invloed moet hebben op de wetgeving van het land – ze willen een scheiding van kerk (beter gezegd: moskee) en staat. “Sommigen vinden zelfs dat religie niet eens meer reclame mag maken in de publieke sfeer”, vertelt Tamimi Arab.

Of neem de sluier voor vrouwen, die in Iran verplicht is in het openbaar: ook daar is ruim twee derde van de bevolking tégen. Zoals activiste Masih Alinejad, met haar miljoenen volgers.

Ayatollahs hebben de touwtjes in handen

De uitkomsten van Tamimi Arabs onderzoek staan haaks op het beeld dat veel westerlingen van Iran hebben. Het land geldt voor velen als hét toonbeeld van een volledig islamitische samenleving. In 1979 vond er een Islamitische Revolutie plaats: de door de Amerikanen in het zadel gehouden sjah werd weggejaagd. Sindsdien hebben geestelijke leiders, de ayatollahs, de touwtjes stevig in handen, en bepaalt de religie het politieke en culturele leven.

De Iraanse autoriteiten houden graag het beeld in stand dat hun land volledig islamitisch is. Volgens de officiële cijfers is ruim 99 procent van de bevolking moslim. Religiewetenschappers gaan vaak in dat beeld mee, zegt Tamimi Arab. Zo stelt het toonaangevende Amerikaanse onderzoeksinstituut Pew Research Center dat meer dan 99 procent van de Iraniërs moslim is en dat dit percentage tot 2050 niet zal veranderen (het instituut publiceert naast actuele cijfers ook ‘prognoses’ voor de toekomst).

Dat Tamimi Arab en zijn collega’s tot zulke andere cijfers komen, ligt aan hun methode: mensen konden hun online-enquête anoniem invullen. Een cruciaal verschil met andere onderzoeken. “Tot nu toe werd religiositeit in het land onderzocht via face-to-face of telefonische interviews, ook door Pew. Dat is niet anoniem genoeg. In een land als Iran denken mensen wel drie keer na voor ze kritiek op religie geven. Veel onderzoekers houden daar geen rekening mee.

“Neem de World Values Survey, ook een invloedrijke bron van data over opvattingen en houdingen in landen wereldwijd. Zij vroegen in 2013 in face-to-face interviews aan Egyptenaren: ‘zou je meedoen aan een demonstratie op straat?’ 89 procent zei: ‘nee, nooit’. Twee maanden later brak de revolutie uit, waarbij minstens 14 miljoen mensen de straat op gingen, ongeveer 22 procent van de volwassen Egyptenaren. Dat laat wel zien hoe vertekenend zulke surveys zijn. Je kunt methodes die je gebruikt in landen als Nederland gewoon niet toepassen in landen als Egypte of Iran.”

Gewogen uitkomsten

Hij vervolgt: “Wij pakten het anders aan. We maakten vragenlijsten die we op een massale manier verspreiden via tientallen kanalen op sociale media zoals Telegram, WhatsApp, en Instagram.” De uitkomsten ‘wogen’ ze vervolgens op allerlei demografische ‘variabelen’, zoals dat in sociologische jargon heet. Dat wil zeggen dat de resultaten zoveel mogelijk de verhoudingen in het land weerspiegelen tussen oud en jong, arm en rijk, progressief en conservatief.

Sommige groepen konden ze minder goed bereiken, zegt hij. Zoals analfabeten (circa 15 procent van de bevolking) of mensen die op het platteland wonen (zo’n 25 procent). “Onze cijfers zullen daarom niet altijd even precies zijn. Ik vermoed bijvoorbeeld dat het werkelijke aantal sjiieten hoger ligt dan ons onderzoek laat zien. Maar dan nog – en dat is het belangrijkste punt – komt het niet eens in de buurt van de officiële cijfers.”

In 2021 en 2022 deden Tamimi Arab en Ammar Maleki nog eens vier aanvullende onderzoeken. “Die bevestigen de eerdere uitkomsten. We maakten nu ook gebruik van Psiphon, een van de meest populaire VPN-programma’s in Iran. Zo’n programma geeft toegang tot een ongecensureerd internet. Via Psiphon kwamen de vragenlijsten terecht bij honderdduizenden mensen.”

Groeiende polarisatie

Tamimi Arab ziet een groeiende polarisatie in Iran. “Er is een strijd gaande tussen seculieren en moslims. En dan vooral sjiitische moslims. Andere islamitische groeperingen, zoals de soefi’s, zijn wat liberaler. Sjiieten willen meestal geen scheiding tussen politiek en religie, en zijn vaker voorstander van de verplichte sluier.”

Hij ziet ook een clash tussen generaties. “Vooral de mensen die na de revolutie werden geboren, kiezen steeds vaker hun eigen weg als het om het geloof gaat. Je ziet duidelijk dat ze een aversie hebben ontwikkeld voor institutionele religie. Velen geven aan dat ze zijn opgegroeid in een familie waar het praktiseren van religie de norm was, maar dat zijzelf van ‘religieus’ naar ‘niet-religieus’ zijn overgestapt. De overweldigende meerderheid blijft in een God geloven. Maar ze identificeren zich niet meer met het concept religie.

Dat past bij hoe secularisering in andere landen plaatsvindt. In de jaren negentig beschreef socioloog Grace Davie die trend in Engeland met de term ‘believing without belonging’: steeds meer mensen geloven in een God zonder lid te zijn van een kerk. Lang dachten onderzoekers dat dit een puur West-Europees verschijnsel is. Niet dus.”

Hij vervolgt: “Ook in Iran is religie steeds meer een optie geworden. Of je nu religieus bent of niet, het is niet meer vanzelfsprekend dat jij bent wat je ouders waren. Het gevolg is niet alleen dat mensen afstappen van religie, maar ook dat er meer religieuze diversiteit ontstaat. Die diversiteit zie ik ook als een vorm van secularisering, al ‘verdwijnt’ religie daarmee dus niet.”

Secularisatie kan zich in zeer korte tijd voltrekken, zegt hij, nadat er een soort ‘tipping point’ is bereikt. “In de jaren zeventig was Iran nog echt een religieuze samenleving. Velen leefden ook in andere condities dan nu. Miljoenen mensen konden niet lezen, leefden niet in de stad, er was geen internet. Nu is het land moderner. Wat onze data laten zien is dat veranderingen rond religiositeit de laatste twintig jaar opeens veel harder gaan dan daarvoor.”

Minder islamitische namen

Die verschuivingen ziet Tamimi Arab ook terug in de namen die pasgeboren jongetjes krijgen. “Islamitische namen, zoals Mohammed en Ali, worden steeds minder gegeven. Vooral na 2000 zie je een knik. Wat ervoor in de plaats komt, is heel divers.”

De secularisatie in het land is ondermijnend voor het regime, denkt Tamimi Arab. “Bij protesten in 2017 en 2019 werden veel mensen gedood; schattingen gaan uit van 500 tot 1500. Dodelijk geweld op zo’n schaal, dat laat iets zien van hoe bedreigd het regime zich voelt. Dat betekent niet dat het dús wankelt. We kunnen de toekomst niet zo makkelijk voorspellen. Maar er is een soort spiraal te zien: hoe meer het regime dit soort geweld toepast, hoe meer mensen zich vervreemd voelen van de officiële godsdienst.”

Lees ook:

Blauwe rookwolken, rinkelende glazen; in Tunis doen ze alles wat in de ramadan verboden is

Wat beweegt Tunesiërs die niet meer aan de ramadan doen? ‘Zondigen doe je in het verborgene’, luidt een oud gezegde. Maar lang niet alle jongeren trekken zich daar nog iets van aan.