M, V of X? Versoepeling Transgenderwet krijgt kritiek uit onverwachte hoek: die van de feministen

De Tweede Kamer praat binnenkort over het aanpassen van de Transgenderwet. Volgens belangenorganisaties is het de hoogste tijd, maar genderkritische feministen vrezen voor misbruik van de wet.

Van ‘M’ naar ‘V’ in het paspoort, of andersom? Of een ‘X’ voor non-binaire personen? Als het aan het kabinet ligt, kan dat binnenkort zonder tussenkomst van arts of psycholoog. Nu is zo’n zogeheten deskundigenverklaring noodzakelijk om op papier van geslacht te veranderen. Binnenkort praat de Tweede Kamer over een wetsvoorstel dat het mogelijk maakt om dat te doen op basis van ‘zelfidentificatie’. Goed nieuws dus voor transgenderpersonen. Toch klinkt er kritiek uit een misschien wat onverwachte hoek: die van de feministen.

Wordt de wet aangenomen, dan wordt het dus gemakkelijker voor transgenderpersonen om in officiële documentatie het geslacht te wijzigen. Behalve dat de ministers een streep willen zetten door de deskundigenverklaring (een psycholoog of arts moet erkennen dat iemand zich man of vrouw voelt) – door transgenderpersonen als enorm betuttelend ervaren en door artsen als overbodig – vervalt ook de leeftijdsgrens. Kinderen jonger dan zestien jaar kunnen in de toekomst via de rechter hun geslachtsregistratie wijzigen.

Blij met wetsvoorstel

Veel trans personen zijn blij met het wetsvoorstel. Freya Terpstra (27) werkt bij Transgender Netwerk Nederland als onderzoeker en coördinator van de jongerenlijn. Uit eigen ervaring kent ze de nadelen van de huidige wet. “De wachttijden voor transgenderzorg zijn enorm en los een deskundigenverklaring aanvragen kost veel geld en kan ingewikkeld zijn. Jaren wachten is geen optie als jij al weet wat je nodig hebt om je goed te voelen. In de tussentijd begint al je sociale transitie. Je paspoort matcht dan niet met je identiteit.”

“Dat is een onveilig idee want als een instantie moeilijk doet, heb je geen documentatie om op terug te vallen. Dat werkte voor mij enorm isolerend. Je gaat minder dingen doen, want je hebt geen zin om continu jezelf uit te leggen en onveilig te voelen.” Reizen, een covidtest of zelfs maar even een pakketje ophalen werd een heel ding, vertelt ze. “Naast praktische situaties, is het een last dat je niet de autonomie over je eigen zijn hebt, dat iemand anders voor jou moet zeggen wie jij bent.”

Brand Berghouwer, de voorzitter van Transgender Netwerk Nederland sluit zich hier volledig bij aan. “Een deskundigenverklaring voegt niks toe, behalve dat mensen moeten wachten, het kost moeite en geld, en dan ben je ‘gecertificeerd trans’ of zo. Dat is een schending van het mensenrecht dat je zelf mag bepalen wie je bent. Heel goed dat die eruit gaat.”

Het feit dat een trans persoon nu nog langs een deskundige moet, geeft volgens Berghouwer en Terpstra de indruk dat er psychisch iets mis is. Berghouwer: “Dat beeld leeft nog in de samenleving en zorgt er bijvoorbeeld voor dat mensen minder snel een baan krijgen. Met het wetsvoorstel verdwijnt dat stigma, dat bevordert de emancipatie.”

Kritiek van feministen

Toch is er ook een kleine, maar zeer vocale groep critici die zich in het publieke debat mengt. Genderkritische feministen vrezen voor misbruik van mannen met kwade wil die zo gemakkelijk vrouwenruimtes – zoals een vrouwenkleedkamer, een vrouwensauna of vrouwenopvang – kunnen betreden. “Vrouwen gaan er op allerlei fronten nadelen van ondervinden”, schreef journalist en feminist Renate van der Zee in HP De Tijd.

Ook Caroline Franssen, voorzitter van de genderkritische feministische stichting Voorzij, is een felle tegenstander. Volgens haar kunnen mensen niet van geslacht veranderen, iemand is man of vrouw. “De maatschappelijke consequenties zijn niet goed doordacht. Deze wet biedt alle mannen de mogelijkheid om vrouwenruimtes te betreden en mee te doen met vrouwensport.”

Franssen vreest dat voyeurisme en potloodventen straks niet meer strafbaar zijn als een man zichzelf vrouw verklaart. “Als je niks meer nodig hebt om je geslacht te veranderen, kan iedere man altijd verzinnen dat hij vrouw is. Vrouwen kunnen dan niet meer onder elkaar zijn, want zij kunnen op geen enkel moment meer ‘nee’ zeggen tegen mannen. Het betekent dat meisjes en vrouwen niet meer beschermd zijn. Dat maakt deze wet gevaarlijk, vrouwen hebben niet zomaar eigen voorzieningen in het leven geroepen.”

‘Argumenten overtuigen niet’

Marjolein van den Brink, jurist aan de Universiteit Utrecht en expert sekseregistratie, voerde de evaluatie van de huidige Transgenderwet. Ze gelooft dat de zorgen van vrouwen als Franssen oprecht zijn, maar vindt hun argumenten niet overtuigend. “We hebben gekeken naar landen waar de deskundigenverklaring al is afgeschaft, zoals Malta, Noorwegen en Ierland. Er waren toen geen aanwijzingen dat deze wet grootschalig werd misbruikt of nadelig uitpakt voor vrouwen.”

Hoewel genderkritische feministen zoals Franssen een groot bereik hebben, zijn volgens Suzan Steeman en Cécile Wansink van Women Inc. de meeste feministen voorstander van de wet. “Wij strijden voor de rechten van alle vrouwen, dus ook trans vrouwen. We zetten ons al jaren in voor systeemverbetering die gelijkwaardigheid vergroot. Deze wet is een stap in die richting.”

Berghouwer (voorzitter van Transgender Netwerk Nederland) maakt zich, net zoals Franssen en Women Inc., zorgen om geweld tegen vrouwen. “Voorop staat dat wij geweld tegen alle vrouwen en trans vrouwen willen aanpakken. Maar we weten uit onderzoek dat afschaffing van de deskundigenverklaring het risico daarop niet vergroot.” Steeman voegt toe: “Een geweldpleger moet altijd geweerd worden uit zo’n ruimte, daar verandert deze wet niks aan”.

Geen aanwijzingen voor misbruik

Jurist Van den Brink heeft er moeite mee dat anderen willen bepalen wie er (geen) vrouw is. Ze vindt dat je de rechten van een bepaalde groep niet kunt beperken omdat anderen daar misschien misbruik van maken. “Als je daar echt bang voor bent, moet je een vinger aan de pols houden. Maar nogmaals, er zijn geen aanwijzingen voor.” Volgens haar zijn enkele incidenten niet genoeg om de rechten van een hele groep mensen voor de rest van hun leven te beknotten.

Special reporter van de VN Victor Madrigal-Borloz deed onderzoek naar geweld tegen mensen op grond van seksuele gerichtheid en genderidentiteit. Daar kwamen afgelopen zomer twee rapporten uit voort. Uit het eerste rapport bleek dat er wereldwijd steeds meer ruimte is voor verschillende genderidentiteiten. In het tweede rapport ging Madrigal-Borloz in op de gendercritici. Die herhalen volgens hem steeds dezelfde anekdotes om het gevaar van trans vrouwen te schetsen.

Zo wordt het verhaal van de Britse trans vrouw Karen White vaak verteld, die na overplaatsing naar een vrouwengevangenis seksueel geweld pleegde op medegevangenen. Gendercritici als Franssen vrezen dat mannen straks kunnen eisen dat ze in de vrouwengevangenis geplaatst worden. Maar volgens jurist Van den Brink kan dat niet. “Daar zijn een heleboel criteria voor, geslacht is daar één van. Maar als iemand voor een zedendelict vastzit, wordt er wel drie keer nagedacht.”

“Bovendien”, zegt ze, “suggereren critici hiermee dat vrouwengevangenissen zonder trans gedetineerden veilige omgevingen zijn, maar dat is onwaarschijnlijk.” Het kleine aantal voorbeelden van incidenten met trans vrouwen die steeds worden aangehaald, is niet significant volgens Van den Brink.

Impact op de beeldvorming

Dit is een belangrijk punt in de discussie, vindt Steeman van Women Inc. “Het herhalen van dit soort anekdotes of onderbuikgevoelens heeft impact op de beeldvorming van de wet en van trans personen. Terwijl onderzoek ons vertelt dat er geen sprake is van misbruik.”

Freya merkt de gevolgen van alle negatieve beeldvorming. “Het creëert een enorme angstcultuur. Ik zie eruit als een vrouw en dat ben ik ook. Maar als ik naar de mannentoilet ga, riskeer ik het om in elkaar geslagen te worden en bij de vrouwentoilet kan ik eruit geschreeuwd worden. Dat is een onmogelijke keuze.” Wansink: “Juist trans personen krijgen vaker te maken met geweld, we moeten daarom extra voorzichtig zijn met beeldvorming over hen. Niet meningen maar feiten moeten de toon voeren.”

Lees ook: Wijziging Transgenderwet brengt de veiligheid van vrouwen in gevaar

Als mensen zelf mogen bepalen of ze man of vrouw zijn, tast dat de rechten van vrouwen aan in de sport, in gevangenissen, toiletten en opvanghuizen, betoogt Caroline Franssen. Ze is tegen deze voorgestelde aanpassing van de Transgenderwet.