Deze klimaatactivist verwacht dat de acties verharden. ‘Iedereen gaat rustig door, terwijl de wereld in brand staat’

Op de VN-klimaattop in Egypte poogden landen hun klimaatbeleid vooruit te helpen. Activisten eisen snelle, radicale verandering. Hun acties richten zich nu op de kunstwereld. Waarom, en hoe ver zijn Extinction Rebellion en geestverwanten bereid te gaan? Een activist en een onderzoeker aan het woord.

Pippi van Ommen, lid van Extinction Rebellion
‘De kwetsbaarheid van kunst in relatie tot de weerloze aarde raakt een snaar’

“Ken je dat gevoel, vraagt Pippi van Ommen (26), “dat je ergens zit en heel hard wil schreeuwen?” Zij kent dat gevoel naar eigen zeggen door en door. Het vliegt haar aan als ze zich in alledaagse en gemoedelijke situaties bevindt. In een restaurant vol keuvelende mensen, in een winkelstraat of tijdens een concert. “Iedereen gaat rustig door. Alsof er niets aan de hand is. Terwijl eigenlijk de wereld in brand staat.”

Dat ziet zij zo, vanwege de urgentie van de klimaatcrisis. De opwarming van de aarde leidt tot alarmerende gevolgen, terwijl de mondiale uitstoot van broeikasgassen blijft stijgen. “Nu al zijn er slachtoffers in kwetsbare landen.”

De klimaattop in Egypte, die nu zijn slotfase en daarmee hoogtepunt heeft bereikt, vindt ze best belangrijk. “Maar ik denk dat we moeten durven inzien dat de grootschalige en diepgaande veranderingen die nodig zijn niet uit een conferentiezaal gaan komen, maar uit de samenleving.”

Deelname aan de acties van Extinction Rebellion (XR) ziet Van Ommen als bittere noodzaak. Ze deed mee aan de blokkade van wegen en bedrijfslocaties. Dat zo’n actie eindigt met een arrestatie door de politie hoort erbij, als je actief XR-lid bent. Vijf à tien keer zat ze kort in de cel. Wennen doet het nooit. “Het is een onvermijdelijk, maar droevig onderdeel van deelname aan burgerlijke ongehoorzaamheid.”

Wat ook gebeurde waren massa-arrestaties, waarna de politie de XR-leden niet naar het bureau brengt maar ergens afzet. “Ze stoppen de groep in een busje en dropt die ergens.” Onlangs deed ze mee aan de actie op Schiphol, waarbij XR-aanhangers privéjets aan de grond hielden, als aanklacht tegen overbodige en vervuilende luchtvaart.

Steeds meer acties vinden nu plaats in de culturele wereld. Na het bekladden van een Van Gogh-schilderij in een museum in Londen stapelen de kunstacties zich op. Het ene na het andere werk, in musea veilig achter glas, werd besmeurd. Vaak met tomatensoep. Activisten plakten zich vast. Dit gebeurde door leden van Just Stop Oil, een aan XR-gelieerde groep. De grondlegger is in beide gevallen de Britse klimaatactivist Roger Hallam. “De acties in de kunstwereld zorgden plotseling voor veel tumult”, zegt Van Ommen. Dat bedoelt ze positief. “Het werkte aanstekelijk.”

Met twee andere XR-leden bracht ze deze maand een noviteit, in de grote zaal van het Amsterdamse Concertgebouw. Tijdens een uitvoering van Verdi’s requiem greep een XR-lid het woord. “Dit is een noodgeval”, zo begon hij. De zaal viel stil. Toen door het woord ‘klimaat’ bleek dat hij een milieunoodgeval bedoelde, joelden de concertbezoekers dat de activisten hun mond moesten houden.

Wegwezen moesten ze. “Slobbe” (vaatdoek, volgens de Dikke Van Dale), sneerde een man tegen Van Ommen, die de actie filmde met haar mobieltje. Niet de bewakers maar concertgangers namen het initiatief om de XR-leden de zaal uit te bonjouren. “We wilden maar een minuut aan het woord zijn, want wij vinden het stuk van Verdi ook prachtig”, zegt Van Ommen achteraf. Die minuut haalden ze bij lange na niet. Ze verwachtte geen applaus, want ze verstoorde het concertgenot van anderen. Maar de woede die haar ten deel viel verraste Van Ommen. Ze werd weggesleept. Een man kukelde over haar heen. “Deze boosheid zag ik niet aankomen.”

Van Ommen vindt de actie gerechtvaardigd omdat de bezoekers van het Concertgebouw in haar ogen een bevoorrechte groep vertegenwoordigt, die rustig doorgaat met een rijk en luxe leven. Tegelijk schuilt er een diepere boodschap in de actie die zich richt op een prachtig klassiek concert, of een meesterwerk in een museumzaal.

“Deze acties roepen een wezenlijke vraag op. Wat is er werkelijk van waarde? Van vinden we nou écht belangrijk?” Nadat een man tegen Van Ommen dat zij het prachtige stuk van Verdi had verpest, antwoordde ze: “De aarde is ook mooi.” Een derde reden om het Concertgebouw te betreden is volgens de XR-activisten het feit dat KLM het instituut sponsort.

Het Concertgebouw stuurde een dag later een verklaring aan de bezoekers van het Verdi-concert. Die kwam ook bij de XR-activisten, die kort van tevoren een ticket kochten, in de mailbox. “Hoewel het Concertgebouw sympathie heeft voor het doel van deze actie, keurt het de wijze van actievoeren ten zeerste af. Niet alleen omdat dit soort acties zich tegen de culturele sector richten, maar ook omdat dit soort acties tot paniekreacties in de zaal kunnen leiden met gevaar voor letsel of erger.”

De gevolgen bleven beperkt tot hevige emoties. Van Ommen kreeg vooralsnog geen boete of klacht. “Een concert verstoren is niet illegaal”, zegt zij. Was dat wel zo, dan had zij de actie mogelijk toch uitgevoerd. Voor XR-aanhangers is het overtreden van de wet onderdeel van hun strategie, zolang de acties maar vreedzaam zijn.

Het doel is ‘de waarheid’ over de ernst van de klimaatcrisis voor het voetlicht te brengen. Overheden, bedrijven en consumenten moeten dat volgens XR onderkennen en daarnaar handelen. Zolang dat niet gebeurt, verwacht Van Ommen dat klimaatacties verharden. “Het valt niet uit te sluiten dat activisten steeds verder gaan wanneer de boodschap niet doordringt.”

Geweld druist tegen de regels van XR in. “Het kan zijn dat er een moment aanbreekt dat niet iedereen zich daaraan houdt”, verwacht Van Ommen. Grote maatschappelijke omslagen gingen eerder ook gepaard met acties waarin sommigen de harde aanpak kozen, aldus de activiste. Maar ze hoopt dat het niet zover komt.

Dat XR steeds weer iets nieuws moet vinden om aandacht te krijgen en een schokeffect te bereiken, frustreert haar mateloos. “Maar zolang het nodig is, gaan we door. Voorlopig blijven we acties richten op de culturele sector. De schoonheid en kwetsbaarheid van kunst in relatie tot de weerloze aarde raakt een snaar.”

Amarins Jansma, onderzoeker bij de Universiteit Utrecht:
‘Klimaatactivisten hebben vreedzame voorbeelden, maar zoeken de grenzen op’

Klimaatactivisten van Extinction Rebellion (XR) putten vaak inspiratie uit burgerlijk ongehoorzame, geweldloze acties van Gandhi, Martin Luther King of Rosa Parks. Die streden weliswaar voor andere zaken (gelijke behandeling), maar hun onverbiddelijke inzet spreekt XR-leden aan. Bovendien herkennen ze zich in het gevoel van onrechtvaardigheid als drijfveer om in verzet te komen. Dat is een van de conclusies van onderzoeker Amarins Jansma van de Universiteit van Utrecht. Zij hield diepte-interviews met 106 XR-leden, als onderdeel van een langjarige studie naar klimaatactivisme.

Na klimaatmarsen en -stakingen is de aanpak van protest in Europa wat gekanteld, signaleert Jansma. Dat hangt samen met de opkomst van Extinction Rebellion, ontstaan in Londen als nieuwe beweging. Een leider is er niet. XR is een ‘horizontale beweging’. Leden hangen dezelfde principes aan. Klimaatacties zijn bedoeld om verandering te ontketenen richting een duurzame wereld, voor zover XR-leden dat nog haalbaar achten.

Ze protesteren geweldloos. “Maar wat XR-leden beschouwen als geweld verschilt”, merkt Jansma op. De een vindt fysiek geweld onacceptabel, voor de ander is het beschadigen van spullen ook geweld. “Weer anderen vinden beschadigingen alleen legitiem als deze omkeerbaar zijn, bijvoorbeeld met afwasbare verf.” Daartoe scharen ook de activisten van de aan XR gelieerde groep Just Stop Oil zich bij het besmeuren van schilderijen (achter glas).

De regels overtreden mag bij XR. Steker nog: dat is vaak de bedoeling, zoals bij bezettingen en blokkades. Wie daaraan meedoet accepteert het feit dat dit een arrestatie en mogelijk strafblad oplevert. XR-acties bevinden zich bewust ‘op de grenzen van de wet’, aldus Jansma.

De klimaatactivisten hebben het gevoel dat ze wel moeten. De urgentie die ze ervaren is hoog. “Vooral jongere generaties maken zich steeds meer zorgen.” Over acties wordt goed nagedacht, aldus de onderzoeker. Gewetensvol en doelgericht actievoeren is de inzet.

“Disruptie en arrestatie worden als middel gezien om aandacht te creëren.” Dit moet volgens XR-leden leiden tot een groots resultaat, het openen van ieders ogen voor de klimaatcrisis, en actie ontketenen. Jansma: “Het besef is nodig dat XR-activisten handelen uit zorg om de aarde.”

Een risico van de beweging, waarvan in principe iedereen zich lid kan noemen, is dat activisten over de schreef gaan uit naam van XR. Een bekend voorbeeld is een actie waarbij activisten in Londen een volle metro wilden tegenhouden door erbovenop te klimmen. Chaos ontstond. De XR-gemeenschap keurde de actie af.

Sommige XR-leden delen de doelen wel, maar willen zelf geen regels of wetten overtreden. De XR-beweging biedt daarvoor ruimte, door vrijwilligers te vragen om ondersteunde diensten te verrichten zoals posters uitdelen of informatie geven.

Voor onderzoekers en bestuurders is het van belang om de drijfveren van de klimaatbeweging beter te begrijpen, stelt Jansma. “Ook is het belangrijk om hun grondrecht van vreedzaam protesteren te waarborgen, om escalatie in de toekomst te voorkomen.” De kans dat een aantal klimaatactivisten uiteindelijk radicaliseert richting geweld is volgens haar aanwezig. “Bijvoorbeeld als zij geen andere uitwegen meer zien, en geweld gaan zien als een effectief middel om de klimaatdoelen te bereiken.”

Lees ook:

Kunst besmeuren, jezelf vastlijmen: wat bereiken klimaatactivisten met zulke acties?

Klimaatactivisten deinzen niet terug voor ontregelende acties, zoals het blokkeren van snelwegen of het bekladden van kunst. Is dat een zinvolle strategie om hun boodschap over te brengen?

Eerste klassieke klimaatschreeuwer wordt door Verdi-liefhebbers de zaal uit gesleurd

De eerste klassieke klimaatschreeuwer is een feit. Hij manifesteerde zich onlangs in het Concertgebouw tijdens een uitvoering van Verdi’s Requiem.

Nederlandse musea willen hun schilderijen tegen klimaatactivisten beschermen, maar ook gastvrij blijven

Nederlandse musea houden de klimaatacties nauwlettend in de gaten. Hoe kunnen zij voorkomen dat hun schilderijen worden besmeurd?