‘Category: Woman’ geeft een gezicht aan de pijnlijke discussie over de man-vrouw verdeling in de sport

Het genderdebat in de sport heeft grote gevolgen voor, vooral, vrouwen. Documentairemaakster Phyllis Ellis geeft hen een gezicht en houdt de sportwereld zo een pijnlijke spiegel voor.

Na de operatie wordt Annet Negesa, een atlete uit Oeganda, in verwarring wakker. Als ze naar haar buik kijkt, bekruipt haar een gevoel van ontreddering. Ze ziet meerdere sneden. Het ging toch om een injectie? Wat is er eigenlijk precies gebeurd? Ze weet het niet. Wat ze wel weet, is dat sportofficials haar in de aanloop naar de Olympische Spelen van 2012 in Londen vertellen dat ze een behandeling moet ondergaan om haar testoste­ronniveau omlaag te brengen.

Sommige lichamen, stelt de voice-over van Category: Woman, krijgen het stempel dat ze ‘onvoldoende menselijk’ zijn. Hoe? Door hun gender in twijfel te trekken. De documentaire is een aanklacht tegen de sportwereld en haar omgang met vrouwen die geboren zijn met intersekse kenmerken.

Past man-vrouw indeling nog?

Negesa heeft van nature een hogere waarde van het spierversterkende hormoon testosteron, net als bijvoorbeeld haar Zuid-Afrikaanse collega Caster Semenya. De internationale atletiekfederatie World Athletics vindt dat ze daardoor een onevenredig groot voordeel hebben ten opzichte van concurrenten. Regelgeving maakt het hen steeds moeilijker om deel te nemen aan wedstrijden.

Het is een slepende discussie in de sport, waar deze atletes ongewild het middelpunt van zijn: inclusie versus eerlijke competitie. Maar is het wel zo eendimensionaal? Of houden deze vrouwen de topsport een pijnlijke spiegel voor, waarin te zien is dat de binaire indeling van wedstrijden, passend bij de focus op medailles, misschien niet meer past bij deze genderfluïde tijd? Ook transvrouwen – vrouwen geboren als man – lopen tegen deze problematiek aan.

“Er is een categorie sportbestuurders die ontkent dat er een ontwikkeling in de samenleving gaande is waardoor geslachtsgrenzen minder scherp zijn”, verklaart Sandra Meeuwsen, directeur van het Erasmus Center for Sport Integrity & Transition. En vanwaar die angst? “De verschillen tussen mensen maken sport juist leuk en spannend.”

Meten met twee maten

Want dat die verschillen er altijd al zijn geweest, is duidelijk. Ook dat maakt het verhaal van Negesa schrijnend. Wie lange benen heeft, kan toch ook grotere stappen zetten dan iemand met korte ledematen en dus makkelijker hard rennen? Meeuwsen: “Er wordt met twee maten gemeten. Daar waar gendercategorieën afwijken van de norm, gaan we opeens veel strenger kijken naar fair play en gelijkheid dan we bij andere variabelen als lengte en gewicht doen.”

Vooral zwarte vrouwen zijn de dupe, stelt Category: Woman, omdat de witte en mannelijke dominantie nog altijd de norm is. Halverwege de film verwoordt Semenya het als volgt: “Bij de mannen categoriseren ze niets. Daar zeggen ze niet: die man heeft de hoogste testosteronwaarde, of de langste benen dan wel sterkste spieren. Nee, ze bejubelen hem gewoon: ‘Hij is een fenomeen, de grootste die we ooit hebben gezien’. Ze zeggen dat de regels er zijn om vrouwen te beschermen. Maar we zijn allemaal vrouwen. We verschillen alleen van elkaar.”

Semenya won in 2016 olympisch goud op de 800 meter. Vijf jaar later mocht ze haar titel alleen verdedigen als ze hormoonremmers zou slikken. Dat weigerde ze. Meeuwsen noemt het beleid van de sportautoriteiten, in hun poging de mannen en vrouwen strikt gescheiden te houden, ‘bizar tegenstrijdig’. “We verbieden doping, maar in dit geval leggen we doping op. Want een testosteronremmer is een chemisch preparaat. Eigenlijk verplichten we deze atletes om hun lichaam geweld aan te doen, met alle medische risico’s van dien. Dat is in strijd met een kernwaarde van sport, namelijk gezondheid.”

Nul hormonen

Bij Negesa zijn de inwendige testes verwijderd die ze als intersekse persoon bleek te hebben. Na de operatie hoort ze naar eigen zeggen nooit meer iets van de internationale atletiekfederatie. Vertegenwoordigers van de nationale bond, dezelfde officials die haar dwingend adviseerden om de ingreep te ondergaan, zoeken wel contact als blijkt dat ze geen schim meer is van de atlete die ze ooit was: “Als iemand ernaar vraagt, vertel dan dat je een blessure hebt.” Zo verschijnt haar afzegging voor de Spelen van Londen ook in de media.

“Vrouwen uit Afrikaanse landen met een lagere economische status zijn afhankelijk van de sport”, zegt Meeuwsen. “Het is hun werk en zij hebben niet zo veel andere kansen om hun familie van inkomsten te voorzien. Daarom zijn ze eerder geneigd hun lichamelijke gezondheid op te offeren. Dat is discriminatie en druist in tegen de mensenrechten.”

Het is een beladen debat. Er is al veel over gezegd en geschreven. De kracht van deze documentaire is dat het een gezicht geeft aan degenen om wie het gaat. Negesa vlucht uit schaamte naar Duitsland, waar ze asiel aanvraagt. Ze durft zich in Oeganda niet meer te vertonen. Haar lichaam heeft geen snelheid meer, is totaal ontregeld. “Een mens heeft hormonen nodig. Ik heb er nul.”

Hormoonremmers zijn doping

Meeuwsen heeft samen met collega’s van de Erasmus Universiteit op een rij gezet wat er wetenschappelijk gevalideerd bekend is over dit thema. “Dan blijkt dat testosteron helemaal geen goede maatstaf is om een demarcatielijn te trekken tussen de geslachten, of om het prestatievermogen te voorspellen. Waardes fluctueren daarvoor teveel, bij ieder individu. Dus nog los van de psychosociale component dat het beschamend is om te moeten bewijzen dat je vrouw genoeg bent om mee te mogen doen, is het niet makkelijk om een eenduidige waarde aan te wijzen die de grens aangeeft tussen een vrouw en een man.”

Negesa, dertig jaar inmiddels, vecht ondertussen tegen zelfmoordgedachten. “Ik vraag aan God: waarom ben ik op aarde? Waarom heeft U mij gecreëerd? Ik ben zo moe.”

Kijk voor meer informatie en tickets op deze pagina bij Movies that Matter.

Lees ook:

Eerlijk samen sporten (m/v/x): hoe regel je dat in vredesnaam?

Hoe moet de sportwereld die voornamelijk is ingedeeld in mannen- en vrouwencategorieën reageren op genderfluïde ontwikkelingen in de samenleving? NOC-NSF presenteert vandaag een nieuwe richtlijn over ‘seksediverse personen’.