‘Butterfly Vision’ is een schrijnend portret van trauma en seksueel geweld aan het Oekraïense front

De Oekraïense regisseur Maksym Nakonechnyi vertelt het verhaal van een vrouwelijke soldaat die werd verkracht aan het front. Juist nu zich een grootschalige oorlog in Oekraïne voltrekt, is de film actueler dan ooit.

Ben je mishandeld?”, wil een verslaggever weten zodra Lilia Vasylenko uit een legervliegtuig stapt op een luchthaven in Kiev. De militair ontwijkt de vraag, maar de littekens en verminkte tatoeage op haar borst die later in beeld komen, verraden het antwoord. En de littekens zitten niet alleen aan de buitenkant bij de drone-piloot die als onderdeel van een verkenningseenheid van het Oekraïense leger meevocht aan het front in het oosten van het land, waar door Rusland geleide milities al sinds 2014 een oorlog voeren tegen de Oekraïense strijdkrachten.

Uit een medische controle blijkt dat de 29-jarige militair zwanger is van een van de mannen die haar verkrachtte toen pro-Russische milities haar gevangen namen aan het front in de Oost-Oekraïense regio Donbas. Het is een letterlijk levende herinnering aan het geweld, en een die haar terugkeer nog complexer maakt. Een trauma dat actrice Rita Burkovska, die de rol van Lilia vertolkt, op magistrale wijze uitbeeldt. De holle, wezenloze blik op haar gelaat maakt de posttraumatische stressstoornis waar ze mee kampt bij vlagen haast tastbaar.

Een gezicht bij de krantenkoppen

Hoewel de Oekraïense regisseur Maksym Nakonechnyi het drama Butterfly Vision opnam nog voordat Rusland op 24 februari vorig jaar Oekraïne binnenviel, is de film actueler dan ooit. Nu het conflict, dat ook in de acht jaar vóór de volledige Russische invasie al aan ruim 14.000 mensen het leven kostte, is geëscaleerd, krijgt de kijker een beeld bij de abstracte krantenkoppen over bombardementen, oorlogsmisdaden, martelingen en andere gruwelijkheden die het afgelopen jaar de media domineerden.

Zeker als het aankomt op seksueel geweld in conflictgebieden biedt Butterfly Vision een even afgrijselijk als eloquent inkijkje in het trauma dat slachtoffers van verkrachting in oorlogssituaties met zich meedragen. Zonder expliciete beelden te laten zien, slaagt Nakonechnyi erin de consequenties van seksueel geweld aan het front tot in detail te tonen. De scenes zijn in sommige gevallen ronduit misselijkmakend. Zoals het moment waarop Lilia een gynaecologisch onderzoek ondergaat waarbij de kijker vanachter een kamerscherm meeluistert hoe de oorlogsveteraan tegenstribbelt terwijl ze de medische controle gespannen en kermend van de pijn ondergaat.

De film die tijdens het Filmfestival van Cannes in mei vorig jaar zijn wereldpremière beleefde, behandelt daarmee een realiteit die, vanwege de schaamte en het taboe dat er omheen hangt, vaak onderbelicht blijft. En dat terwijl het onderwerp hoogst relevant is, zeker in de Oekraïense context waar de sinds de volledige Russische invasie van Oekraïne veel meldingen binnenkomen over een enorme toename van seksueel geweld.

Militaire strategie

Want sinds Russische troepen het buurland binnenvielen, stapelen de bewijzen en verhalen zich op over vrouwen die worden verkracht, kinderen die seksueel worden misbruikt, mannen die worden gecastreerd en burgers die onder dwang naakt door de straten moeten lopen in bezet gebied. Een rapport van de Verenigde Naties uit november vorig jaar stelt zelfs dat het Russische leger verkrachting inzet als ‘militaire strategie’ om de burgerbevolking in Oekraïne te terroriseren.

In het verslag dragen de onderzoekers talloze voorbeelden aan van Oekraïense burgers die sinds de oorlog te maken kregen met seksueel geweld. Zo is er een 83-jarige vrouw die beschrijft hoe ze in haar huis in de Noord-Oekraïense stad Tsjernihiv werd verkracht door een Russische soldaat terwijl haar mindervalide man aanwezig was en moest toekijken. In diezelfde regio verkrachtte de commandant van een Russische militaire eenheid meermaals een 16-jarig meisje in haar eigen huis en dreigde hij haar familieleden te vermoorden als ze haar probeerden te beschermen.

Anekdotisch bewijs

Een ander voorbeeld komt uit de regio Kiev waar twee Russische soldaten in maart 2022 een huis binnenvielen waar ze een 22-jarige vrouw meermaals verkrachtten, seksueel geweld op haar man pleegden en het stel dwongen om in de aanwezigheid van de militairen geslachtsgemeenschap te hebben. Even later dwong één van de soldaten hun vierjarige dochter tot orale seks terwijl haar ouders in diezelfde ruimte aanwezig waren.

In dezelfde regio vertelde een 56-jarige vrouw hoe twee Russische soldaten haar huis binnenvielen en haar tegelijk verkrachtten, terwijl een derde soldaat toekeek en masturbeerde. Na de misdaad stalen ze voedsel en geld uit haar huis en een paar weken later ontdekte de vrouw dat haar man bij een afzonderlijk incident werd gemarteld en geëxecuteerd.

Hoewel het om anekdotisch bewijs gaat, menen mensenrechtenorganisaties en andere instanties die zich bezighouden met het onderzoeken en documenteren van seksueel geweld in Oekraïne dat het om het topje van de ijsberg gaat. Zo verklaarde de Britse advocaat Wayne Jordash die de autoriteiten in Kiev helpt bij het onderzoek naar oorlogsmisdaden in Oekraïne in november tegenover persbureau Reuters dat het seksueel geweld dat de Russische strijdkrachten toepassen ‘veel weg heeft van planning op een structurele manier’.

De onderzoekers van de Verenigde Naties benadrukten na de publicatie van hun rapport al dat de volledige schaal van de gruwelijkheden pas na de oorlog aan het licht zal komen. Vooral omdat het nagenoeg onmogelijk is om onderzoek te doen naar seksueel geweld in de Oekraïense gebieden die nog altijd onder controle staan van de bezetter.

Flasbacks over de terreur

Daarnaast is en blijft verkrachting een onderwerp waar slachtoffers vanwege een diepgeworteld schaamte- en schuldgevoel maar moeilijk over praten. Zeker ook omdat ze zich vaak door niets of niemand begrepen voelen. Net zoals oorlogsveteraan Lilia die gedurende de film meermaals flitsende, bijna elektrische, flashbacks heeft naar de terreur die haar is aangedaan, waardoor ze steeds verder wegzakt in haar eigen trauma en niet in staat is tot affectie.

Wat dat betreft is de scène waarin Lilia vlak na haar vrijlating voor het eerst alleen thuis is met haar heethoofdige man Anton illustratief voor het leed waar talloze vrouwen in Oekraïne mee kampen. Nadat hij haar op een dwingende manier probeert vast te pakken, trekt Lilia zich van hem los. “Wat is er? Ik bedoelde het niet zo”, verontschuldigt haar echtgenoot zich. “Raak me gewoon niet aan”, antwoordt Lilia voordat er een lange stilte valt. “Ik begrijp het. Je moet rusten”, probeert hij zijn begrip onder woorden te brengen, voordat zijn vrouw met een veelzeggend antwoord komt. “Nee, ik denk niet dat je het begrijpt.”

Kijk voor meer informatie en tickets op deze pagina bij Movies that Matter.