InterviewYuliya Kazanova
Oekraïners schrijven massaal gedichten: in tijden van oorlog is poëzie een daad van verzet
Oekraïners zijn aan het dichten geslagen. Schrijvers schrijven geen boeken meer, maar poëzie, zelfs militairen verwoorden hun gevoelens in een gedicht.
Hoe een oorlog je aan je eigen taal doet vastklampen, ervaart zij als geen ander. De Oekraïense taalkundige Yuliya Kazanova (39) doceerde Russisch aan de Groningse universiteit, maar sinds het uitbreken van de oorlog heeft ze zich op het Oekraïens gestort. Ze geeft nu zoomlessen Oekraïens aan de Amsterdamse Volksuniversiteit, die populair zijn.
“Russisch is voor mij de taal van de oorlog, de agressor. Oekraïens de taal van de toekomst, de bevrijding. Ik spreek met bijna niemand meer Russisch, alleen vakmatig soms nog, als het niet anders kan”, vertelt ze in een gesprek waarin ze uiteenzet hoe gewone burgers in en buiten Oekraïne met hun taal bezig zijn.
Staccato zeggen wat je op je hart hebt
“Iedereen is aan het dichten geslagen”, zegt Kazanova. “En dan denk je waarom dichten? Nou, een gedicht kan in kort bestek zo veel zeggen. Het is voor Oekraïners een manier om hun gevoelens, ook als een daad van verzet, compact te verwoorden. Sommigen noemen het poëzie in uniform.”
Het Oekraïense ministerie van cultuur stimuleert het schrijven van poëzie. Op de website van het ministerie zijn inmiddels 27.000 gedichten te lezen, onder het motto: oorlogen stoppen ooit, poëzie niet. Ook bekende schrijvers zijn gaan dichten, zoals Victoria Amelina, die laatst in The Guardian uitlegde dat het nu niet de tijd is om ingewikkelde romans met talloze personages en ingewikkelde plots te schrijven.
Staccato zeggen wat je op je hart hebt, de woorden zo rangschikken dat ze veel dragen. Zo verwoordt Max Rosochinsky het, die mederedacteur is van een bloemlezing van Oekraïense gedichten – Words of war, oorlogswoorden – waarmee al werd begonnen in 2014, toen de Donbas en de Krim werden geannexeerd.
Boeken verbrand
Yuliya Kazanova en haar man verlieten Oekraïne vijftien jaar geleden. Ze kreeg een promotieplaats Engelse taal en letterkunde op de universiteit van Leeds en belandde daarna in Groningen, waar ze vorig jaar ook Oekraïense webinars gaf aan studenten en andere geïnteresseerden.
“Iedereen die het Oekraïens snel wil oppikken, raad ik de app Duolingo aan, waarmee je al gauw een praktische woordenschat hebt en zinnen leert. En ilfu.com, een Nederlands online platform voor literatuur, publiceert regelmatig poëzie van Oekraïense schrijvers.”
Inmiddels spreekt bijna 80 procent van de inwoners van Kiev Oekraïens, waar voorheen vooral Russisch werd gesproken, zo blijkt uit recent onderzoek. Een logische reactie op het weren van Oekraïens in de door Russen bezette gebieden van scholen en universiteiten. Oekraïense boeken zijn uit bibliotheken gehaald en soms zelfs verbrand.
Tranen tijdens het Nationale Dictee
Sinds afgelopen januari is het Russisch op de liberale universiteit van Kiev, de Kiev-Mohyljanska Academie, zelfs helemaal verbannen. De rector, die eerder literair criticus en onderwijsminister was, heeft daartoe in overleg met z’n staf besloten. Er wordt voortaan alleen les gegeven in het Oekraïens en Engels.
Net als in Nederland wordt in Oekraïne elk jaar een Nationaal Dictee gehouden. Afgelopen november deden daar meer mensen mee dan ooit. Voorgelezen werd een poëtische tekst van regisseuse Iryna Tsilyk over ‘jouw huis’, een emotioneel thema voor zo veel ontheemde Oekraïners. Kazanova: “Het dictee werd uitgezonden op radio, tv en voor het eerst ook op YouTube. Tienduizenden mensen schreven mee, ook in het buitenland. Er waren beelden van schrijvende mensen in bunkers, loopgraven, metrostations en in bibliotheken. De presentator kon zijn tranen niet bedwingen, omdat de tekst hem zo emotioneerde.”
Kazanova heeft twee gedichten uitgekozen die ze bijzonder vindt omdat ze goed weergeven hoe Oekraïners de oorlog ervaren. Het ene is van de jonge Kateryna Balasjova (23), een studente aan de Kiev-Mohyljanska Academie, die ook privélessen Engels geeft. Zij schreef Terugkeer over het verlangen van Oekraïners ooit te kunnen terugkeren naar hun hopelijk niet verwoeste huis. Het andere gedicht is van een piloot die sinds 2000 in het Oekraïense leger zit: Vasyl Moelik, 39. Hij schreef Ze woont in Lviv, over hoe het voelt als iemand om wie je geeft is gesneuveld.
Terugkeer (door Kateryna Balasjova)
daarna gingen we terug naar het huis,
dat op ons wachtte.
en dit was het wonderlijkste wonder:
wie had het bevolen wankel op een breekbare stenen handpalm te staan?
waarom is het niet vanuit het midden gespleten in een rottend bakstenen frame,
zodra we naar buiten waren gestapt,
onze dikke stilte meenemend,
ingepakt in postverzenddozen?
waarom wil de vloer geaaid worden, alsof er niets is gebeurd,
en raken de gordijnen je gezicht en handen aan, als vitragekatten met kanten staarten?
dit huis gromt, eenzaam en hongerig,
alsof het blij is dat het de weg naar ons vond;
onze echo koesterend, knuffelen de kamers onze spullen en onze silhouetten.
en wij hebben onze stijf geworden lichamen
aan de warme eettafel gezet,
we hebben ze in het fluisterende badwater gelegd,
om ze later op te rollen
in de baarmoeder duisternis van het bed
in de hoop geboren te worden
in de ochtend.
Vertaling: Jacky Bax en Oksana Polman-Kresko
Ze woont in Lviv (door Vasyl Moelik)
Ze woont in Lviv. Bijna zestien is ze en ze heet Nastja.
Nu weet zij precies waar de stad Geluk is, Sjastja (1).
Van al die steden in zuid en oost kent ze nu globaal de plek,
Maar in februari blies een landmijn haar vader op juist in Sjastja.
Gelukkig was Nastja ook, een half jaar geleden, en ze wilde jurist worden.
Maar nu kent ze het verschil tussen de dagelijkse getallen ‘200’ en ‘300’ (2).
Bij luchtalarm rent Nastja niet meer hals over kop naar de kelder –
Ze loopt ongehaast en fluistert vol haat: ‘Val dood, klootzakken!’
De ene week gaat ze naar school, de andere week is de les online.
Zin in leren heeft ze helemaal niet meer. Alleen woede en uitputting voelt ze nog.
Wel fijn is de laptop, gekregen van Oleg, haar vaders strijdmakker.
Oleg is een been kwijt, de schuld van dezelfde mijn.
Oleg is aardig, maar soms wil Nastja hem vragen:
‘Waarom ben jij alleen je been kwijt, lul, en ik mijn hele vader?’
Op zulke momenten wil ze schreeuwen en vindt ze Oleg helemaal niet meer zielig.
En het enige dat haar tegenhoudt is haar vaders armband, gevlochten van paracord –
vies en bijna doorgesleten, valt hij net niet van haar dunne pols -
Maar Nastja doet hem nooit af en geeft hem niet terug, nooit, voor niets, aan niemand.
Haar vaders dingen geuren naar zijn ‘Fahrenheit’ – zo pijnlijk, verschrikkelijk en zoet.
Niets dan een zwarte kou voelt Nastja nog vanbinnen en haar ogen, waaruit het kind is
verdwenen, steken als blauwmetalen scalpels.
Nastja wil geen jurist meer zijn, maar veel liever scherpschutter.
Vertaling: Jacky Bax en Oksana Polman-Kresko
NOTEN:
1 Sjastja is een stad in het rayon Loehansk. In 2014 namen de separatisten er de macht en daarna werd de stad terugveroverd. In februari 2022 namen de Russen de stad in.
2 De getallen 200 en 300 zijn Sovjet militair jargon voor gedode en gewonde manschappen
Lees ook:
Wat moet je lezen, zien of beluisteren om de oorlog in Oekraïne te snappen? Vijf kenners geven tips
Trouw vroeg vijf kenners met een top 3 te komen: welke boeken, films en podcasts helpen om deze oorlog in Oekraïne beter te begrijpen? Vrolijk stemmen de lijstjes niet. ‘Lees Sana Valiulina over hoe je zo gemeen als Poetin kunt worden als je in een leugenachtige samenleving opgroeit.’