Literatuurcritica Elizabeth Hardwick zag precies hoe het zat en zegt waar het op staat

De Amerikaanse literatuurcritica Elizabeth Hardwick (1916-2007) had een scherpe blik en dito tong. Haar essaybundel Verleiding en verraad. Over vrouwen en literatuur verscheen in 1974, maar is nu pas vertaald. Wie zich ­afvraagt wat deze essays nog aan nieuws te melden hebben over de sindsdien in uitputtende biografieën beschreven levens van auteurs als Virginia Woolf, Sylvia Plath en de zussen Brontë, zal verrast worden.

Nieuwe feiten misschien niet, maar Hardwick dringt in enkele tientallen bladzijden door tot de kern van leven en werk van de vrouwen die ze beschrijft. Dat zijn naast genoemde beroemde auteurs ook vergeten ‘amateurs’, vrouwen die in de schaduw van een beroemde schrijver leefden, zoals Dorothy, de zus van William Wordsworth en Zelda, de vrouw van Scott ­Fitzgerald. Een voorkeur voor gekwelde genieën heeft ze, zo blijkt uit dit lijstje, maar aan slachtoffercultus doet ze niet. Haar toon is fris, haar oordeel scherp en ze schrijft prachtige zinnen.

Hang naar schandalige situaties

Onomwonden benoemt ze in het openingsverhaal over de Brontës de frustraties van de geïsoleerd levende zussen, in wie ‘soberheid en buitenissigheid samenkomen, een teruggetrokken leven en een hang naar schandalige situaties’. Ze duidt de excentriciteit van hun vader, dominee en mislukt schrijver, en ze wijst op de verlammende rol van de legendarisch mislukte kunstschilderbroer Branwell, die Hardwick in één zin superieur op zijn plaats zet.

‘Over mensen als Branwell komen we alleen per toeval te weten, mensen die voorbestemd lijken voor een carrière in de kunsten, ongeschikt zijn voor elk ander werk, maar het helaas ontbreekt aan talent, het doorzettingsvermogen of de discipline voor langdurige creatieve arbeid, in wat voor vorm dan ook’. Branwells belangrijkste erfenis ziet Hardwick in de gevoelens van verbittering en frustratie in Emily Brontës Wuthering Heights, een roman die volgens haar in ‘zijn razernij en stormachtigheid, zijn onvrede en boze rusteloosheid’ zijn gelijke niet kent.

Over Sylvia Plath

In Emily ziet ze het grootste genie van de drie zussen. ‘Emily Brontë lijkt in alle opzichten onverschillig voor de behoefte aan liefde en ­kameraadschap die het ­leven van haar zussen zo’n kwelling maakten.’

Scherp is ze ook over zus Charlotte, en, in een later hoofdstuk, over de in 1974 nog maar net ‘ontdekte’ Sylvia Plath, ‘angstaanjagend aanwezig’ in haar poëzie waarvan ze, zo schrijft Hardwick, zowel de heldin als de auteur is. ‘Als het doek valt is het haar eigen dode lichaam op het podium, geofferd aan haar plot.’

Later zal dichter Ted Hughes deze zin bitter parafraseren in zijn aan Sylvia Plath gewijde Birthday Letters. Het is wat je vaker verbaast bij het lezen van deze meeslepende stukken, dat Hardwick toen al zo goed zag hoe het zat en precies zegt waar het op staat.

Elizabeth Hardwick
Verleiding en verraad. Vrouwen en literatuur.
Ingeleid door Deborah Levy
(Seduction and Betrayal)
vertaler Jeske van der  Velden
Nijgh en Van Ditmar; 296 blz. €23,50