Philipp Blom schrijft de geschiedenis van het hardnekkige waanidee dat wij mensen als schepper de natuur mogen onderwerpen.
Wie een rechtvaardiging zocht voor de macht van de mens over de natuur moest volgens de kerkvader Augustinus (354-430) gewoon goed kijken. ‘Want de lichamen van alle dieren, die in het water of op het land leven of door de lucht vliegen, neigen van nature naar de aarde en gaan niet rechtop staan zoals de mens.’ Die laatste strekte zich daarmee letterlijk uit in de richting van de hemel, naar het opperwezen. ‘Zoals de vorm van het menselijk lichaam (rechtop) bewijst is de mens door zijn ziel naar het beeld en de gelijkenis Gods geschapen.’ Dat gaf het recht om bijna als de Schepper zelf te heersen en waar nodig te herscheppen.
Historicus en journalist Philipp Blom kan het in zijn nieuwe boek De onderwerping. Een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur niet laten om deze redenering van snedig commentaar te voorzien. De logica is volgens hem ver beneden het normale niveau van een ‘zo imposant denker’ als Augustinus. En had de bisschop van Hippo dan nog nooit een giraffe gezien?
Blom, auteur van gedenkwaardige historische boeken als De duizelingwekkende jaren en Alleen de wolken besteedt de laatste jaren veel van zijn denk- en werkkracht aan het meest urgente vraagstuk van dit moment: het formuleren van het juiste antwoord op de ingrijpende klimaatverandering. Hij deed dat bijvoorbeeld eerder in het in 2017 verschenen De opstand van de natuur. Een geschiedenis van de kleine ijstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa. Zijn engagement mondde daarin soms uit in pamflettisme. Dat zat de vertelling in de weg.
Een vrijbrief om de wereld te gaan beheersen
In De onderwerping ligt dat gevaar ook op de loer. Het kost Blom moeite zijn verontwaardiging te verbergen over consequent volgehouden domheid van de mens en het vermogen almaar recht te praten wat krom is. Maar hij slaagt er toch in om een goed overzicht te geven van de geschiedenis van het denken over de verhouding tussen mens en natuur.
Ooit dwong de macht van de natuur vooral respect af. Vroege beschavingen ontstonden aan de boorden van imposante rivieren die de mens met hun nukken hun wil oplegden. Een Egyptenaar kwam nog niet op het begin van het idee om de natuur te bedwingen, omdat hij feitelijk onderworpen was aan het ritme dat de Nijl afdwong.
Veel ellende is volgens de schrijver terug te voeren op het bijbelboek Genesis, waarin Adam en Eva de opdracht krijgen om de aarde te onderwerpen. Ze kregen daarmee een vrijbrief om de wereld te gaan beheersen. Geven en nemen was er volgens Blom niet meer bij. De mens ‘veroverde’ en ‘beteugelde’ de natuur, bergen werden ‘bedwongen’, continenten ‘ontdekt’. Het zijn manieren van uitdrukken met duidelijk seksuele associaties. Blom: ‘De deken werd als het ware van het intieme land weggetrokken om het te bezitten, graag ook door symbolisch een vlaggenstok in de grond te rammen’.
Denkers ten tijde van de verlichting vonden het al dan niet hebben van een ziel bijna allesbepalend. Het maakte het verschil tussen cultuur en natuur, tussen object en subject, tussen recht en rechteloosheid.
De steeds verder voortschrijdende techniek versterkte ondertussen de greep op de natuur. De wetenschap legde tegelijkertijd steeds meer geheimen van diezelfde natuur bloot, wat weer zorgde voor de macht van de mens versterkende technieken.
Wedstrijdje verplassen
In de twintigste eeuw was de Koude Oorlog behalve een wedstrijdje verplassen met vertoon van wapenarsenaal ook een uitbundige viering van de onderwerping van de natuur. De twee dominante wereldbeelden toonden hun macht en kracht graag met enorme stuwdammen, boortorens, fabriekslandschappen, hoogovens en afgronddiepe mijnen.
De apologeten van de markt namen in het kapitalistische deel van de wereld bijna geruisloos de plek in van die van de apologeten van de religie. Het destructieve karakter van het alles in dienst stellen van produceren en consumeren werd lang bewust genegeerd.
In het communistische deel van de wereld leverde de droom van de dictatuur van het proletariaat in Bloms ogen vooral vernietiging, vervuiling en stervende landschappen op. De heilstaten in wording zouden met hun mensen en machines zelfs de lopen van rivieren kunnen omkeren en oceanen hun wil kunnen opleggen.
Twee totaal verschillende systemen leidden dus min of meer tot dezelfde uitkomst. Dat roept automatisch de vraag op of de ideeënvorming over het onderwerpen van de natuur er eigenlijk wel zoveel toe doet. Gaat het om een echte manier van denken met gevolgen of om een schaamlap voor iets mateloos dat kennelijk in de mens schuilt? Blom raakt daar even aan als hij constateert dat oosterse religies, met meer ruimte en aandacht voor een harmonieus samenleven met de natuur, niet per se voor minder vervuiling en verkwisting zorgden dan het christelijk geloof, waarbij in de meeste gevallen het onderwerpingsdenken werd meegeleverd. Maar de auteur werkt het niet echt uitvoerig uit.
Aanpassen als een Barbapapa
Na lezing van dit boek blijft toch vooral het idee achter dat het wereldbeeld van de veroverdrang met de mens als boven de natuur verheven actor heel diep in het denken verankerd zit. Door de geschiedenis bleek deze manier van kijken zich bovendien steeds – bijna als een Barbapapa – aan te kunnen passen aan grote veranderingen, waarbij de kerngedachte fier overeind bleef.
Diezelfde transformatiekracht leidt nu overduidelijk tot voortrazen op een doodlopende weg. De gevolgen van een voortschrijdende opwarming van de aarde zijn dermate desastreus dat meer in harmonie leven met de natuur het enige reële scenario is. De ultieme vraag blijft echter hoe de eeuwenlang tot uitbuiter van de aarde opgevoede mens tot een afscheid van zijn oude ideeën kan worden aangezet. Het is misschien een mooi onderwerp voor een volgende Philipp Blom, die in 2010 met Het verdorven genootschap al eens diep in de wereld van omdenkers dook.
Philipp Blom
De onderwerping. Een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur
(Die Unterwerfung)
Vert. Wil Hansen
De Bezige Bij; 384 blz. € 34,99