Drie bevlogen boekhandelaars over hun ideale winkel: ‘Jammer als klanten niet eens hallo zeggen’

Er wordt veel gesomberd over de terugloop in fysieke boekhandels. Toch zijn er ook hoopgevende initiatieven: boekhandels die een plek creëren voor lezers die in boeken niet alleen een ontmoeting met de schrijver zoeken, maar ook het gesprek met andere lezers.

‘In de hele Bijlmer was er geen echte boekenzaak’

In de Bijlmer Bookstore staan uitsluitend boeken van zwarte auteurs in de kast.

Het grijze, half leegstaande kantoorpand aan de rand van een bedrijventerrein is niet direct de locatie die je associeert met literatuur of prentenboeken. Maar binnen is het knus en gezellig in een van de kleine kantoorruimtes. Hier in Amsterdam-Zuidoost is de Bijlmer Bookstore gevestigd.

De banken die naast en tegenover de boekenkasten staan, zijn bedoeld om neer te ploffen en weg te zakken met een boek, vertelt Nathifa Elshot (38). “We wilden voorkomen dat onze winkel zo’n oude stoffige boekhandel zou worden. Maar het hoefde ook niet zo steriel als je tegenwoordig soms ziet, dat je nauwelijks naar binnen durft. Bij ons moet het toegankelijk, huiselijk en kleurrijk zijn.”

Samen met haar negen jaar jongere zus Zuwena is ze de oprichter en eigenaar van de boekwinkel. Dat de twee in 2019 ondernemers in het boekenvak werden, had Elshot lang niet voor mogelijk gehouden. Je zou kunnen zeggen dat ze er uit noodzaak zijn ingerold. “Als wij een boek wilden kopen, moesten we altijd naar andere stadsdelen, want in de hele Bijlmer was geen echte boekenzaak te vinden. We klaagden daarover in gesprekken met vrienden en familie, we hoopten dat iemand het zou oppikken en in het gat wilde springen. Toen dat niet gebeurde, vonden we dat we het zelf maar moesten doen.”

De Bijlmer Bookstore richt zich volledig op de verkoop van schrijvers van kleur. Als kind vond Elshot het een gemis dat de personages in de boeken die ze uit de bibliotheek leende zo weinig op haar leken. Met de veelal zwarte hoofdpersonen uit de boeken die haar Surinaamse grootouders vanuit Paramaribo opstuurden, kon Elshot zich wel identificeren.

Weinig diversiteit in de boekhandel

“Wereldwijd worden er zoveel boeken geschreven waarin zwarte lezers zich kunnen herkennen. In Nederland zien we die titels niet. Er is weinig diversiteit in de boekhandel. Doordat wij boeken van zwarte schrijvers in onze kasten hebben staan, zijn ze zichtbaar en worden ze gelezen. Je kunt ook de nieuwe Arnon Grunberg of Saskia Noort bij ons krijgen, maar die hebben we niet op voorraad en moeten we eerst bestellen.”

Een van de veel verkochte titels is Zó veel van de Britse schrijver Trish Cooke en illustrator Helen Oxenbury. Elshot: “Het is het lievelingskinderboek van mijn zusje. Omdat het niet meer leverbaar was, stalkten we de Nederlandse uitgever: kunnen jullie het alsjeblieft opnieuw uitgeven? Dat hielp niets. We belden ze op en vroegen hoe hoog de oplage moest zijn voor een herdruk. Een tijdje later namen we dan weer contact op: we willen heel graag zo en zoveel exemplaren van dit boek bestellen.”

Toen er desondanks geen heruitgave kwam en de vertaalrechten teruggingen naar de Britse uitgever aarzelden de Elshots niet. Er ging onmiddellijk een telefoontje naar Engeland en niet lang daarna gaven ze het boek zelf opnieuw uit.

Het uitgeven van boeken smaakt naar meer en de zussen hebben andere dromen. Elshot: “Momenteel is de Bijlmer Bookstore alleen op afspraak open. Als we een mooie locatie in Amsterdam kunnen vinden, krijgen we nog meer aanloop. Daarnaast kijken we naar locaties in andere steden. En we zijn bezig met een bookstore on wheels: een boekenbus waarmee we het hele land door kunnen rijden, zodat we ook de mensen in Emmen kunnen bereiken.”

Vraag naar hun boeken is er meer dan genoeg. “Niet alleen van zwarte lezers, we hebben gelukkig ook heel veel witte klanten die het belang van diversiteit inzien. Dit is een boekhandel voor iedereen”, benadrukt Elshot. Via de webshop komen zelfs bestellingen uit andere landen binnen. Klanten die in de winkel rondneuzen moeten geregeld worden afgeremd. “Dan willen ze enorme stapels afrekenen. Zoveel boeken hoef je niet mee te nemen. Je mag altijd nog eens terugkomen.”

Hier draait alles om de liefde voor (mooie) boeken

In de Utrechtse Boekenbar vind je vooral móóie boeken. En als je wilt: koffie en een goed gesprek.

In het grote raam van de Utrechtse Boekenbar zit een meisje achter haar laptop, met thee en een brooddoos. Achterin de zaak leest iemand een krant. ­Eigenaar en oprichter Tim van den Hoed (33) was met een theedoek en kopjes in de weer en vult nu een doos met boeken voor verkoop vanavond bij een spoken word-avond in TivoliVredenburg.

Tussendoor voert hij gesprekken met bezoekers, vaste en minder vaste, veel jong publiek. Er klinkt zachte indiepop. Het interieur: veel hout en een paar planten. Het is hier licht en rustig, ook al kijken de boek-­covers je vanaf hun planken allemaal aan. Een praatje maken kan, koffie of gemberthee drinken ook, maar niks hoeft.

De Utrechtse Boekenbar, bijna op de kop van de Westerkade, bestaat vijf jaar. Dat is pril, zeker als bijna de helft van die tijd een pandemie rondwaarde. Maar de winkel bouwde snel een eigen klantenkring op en overleefde. Vrijwilligers, vrienden en familie, onder wie de ­vader van Van den Hoed, brachten boeken rond.

Nu staan er weer allerlei ­activiteiten op de agenda, van boekenclubs tot exposities, avonden met poëzie en jazz of live interviews met schrijvers in de werfkelder onder de zaak. En in april verschijnt een lustrumboek, titel: Loopt het een beetje?

Tim van den Hoed droomde al jaren van een eigen zaak. Als liefhebber van boeken én van zijn stad Utrecht had hij behoefte aan een ander soort boekhandel. “Een winkel waarin de schoonheid van het boek tot ­uiting komt, door ze met de ­cover naar voren te presenteren. En dat het een ontmoetingsplek zou worden die draait om de liefde voor boeken. Dus ook met een bar en koffie en gesprekken.”

Moeilijk als mensen geen ‘hallo’ zeggen

Die eerste tijd beschrijft hij in het lustrumboek. Dat er ­dagen zijn dat er bijna niemand komt en hij door het grote raam naar buiten kijkt waar de echte wereld voorbijtrekt. “De eerste twee jaar waren spannend en heftig. Doodop was ik aan het eind van de dag. Toen stond ik ook nog zes dagen in de winkel, plus alle evenementen die we organiseerden. Nu ben ik een stuk relaxter. Maar het blijft soms spannend.”

Wat maakt het spannend? “Nog steeds vind ik het moeilijk als mensen niet eens ‘hallo’ ­zeggen, ik probeer altijd wel contact te maken. En nog steeds zijn er mensen die het niet goed snappen: is het nou een koffiebar of een boekenwinkel? Ik blijf ook wel op twee gedachten hinken, het liefst wil ik dat dit een bruisende plek is, maar meer tafels en stoelen ten koste van boekenkasten? Nee, dat gaat niet. Het draait toch om de boeken.”

Ziet hij een gemeenschappelijke noemer bij zijn publiek? Wie vormen het ‘wij’? “Als ik erover nadenk, hebben alle boeken hier een belangrijk visueel aspect, versterkt door de presentatie met de covers vooruit. Ik kies voor bepaalde uitgeverijen omdat ik weet dat ze mooie boeken uitgeven.

“We hebben een flinke sectie foto- en kunstboeken, prenten- en kookboeken – uiteraard ook fictie en non-fictie, Nederlands en vertaald. Dat bepaalt ook wel het publiek, dat vaak uit visuele beroepen komt. Vanaf het begin komen hier veel ontwerpers en fotografen, illustratoren, docenten aan de Hogeschool voor de Kunsten.”

Hij wijst op het lustrumboek, waarin vaste bezoeker Anthony Heidweiller, directeur van de Amsterdamse Academie voor Theater en Dans, vertelt dat hij het kopen of bestellen van een boek iets ‘kwetsbaars’ vindt: je geeft jezelf bloot. En hoe hij merkte dat er aan de Westerkade rust en ontspanning heerste, dat hij ‘deel uitmaakte van een gemeenschap die kwetsbaarheid omarmt’, met een bepaalde ‘sensitiviteit en oprechtheid’.

Met die uitspraken is de ­oprichter van de Utrechtse ­Boekenbar heel blij.

De tafel met zingeving trekt het meest

Bij Klooster Wittem vind je theologische vakliteratuur, maar ook Etty Hillesum en Marjan Slob.

Het eerste wat op je afkomt bij het ­betreden van Pelgrimsoord Klooster Wittem, vlak bij Vaals in Limburg, zijn grote letters: Welkom! Iedereen is hier welkom, staat er. Alleenstaand, gescheiden, getrouwd, homo, hetero, weduwnaar: ‘Het maakt ons niet uit of je roomser bent dan de paus, of sinds Kerstmis tien jaar geleden niet meer naar de kerk bent geweest’.

Dan valt de blik op de hoge open ruimte, de voormalige ­Gerarduskapel, nu opgedeeld in de kloosterboekwinkel en een ontmoetingsruimte. De gebrandschilderde ramen van de moderne kapel die in 1961 aan het 19de eeuwse klooster is gebouwd, zijn gebleven. Ze filteren zacht het uitbundige zonlicht van vandaag.

Vanuit de winkel komt Gerard Prickaerts aangesneld, ­coördinator van de boekwinkel en sinds de oprichting in 1982 bij de zaak betrokken. Hij leidt rond, door kerk, kapel, grafkelder, en vertelt honderduit. Over deze nieuwe plek, waar de boekwinkel sinds anderhalf jaar zit, gevolg van de verkoop van een deel van het klooster, ook het gedeelte met de schitterende historische bibliotheek.

Omdat er nog maar vijf paters redemptoristen in het klooster wonen, was het noodzaak na te denken over de toekomst. “Het bezoek aan de kapel en aan de missen liep flink terug, maar we kregen nog steeds veel pelgrims en wandelaars. De winkel zat eerst in het klooster, nu zit alles hier bij elkaar en gaat het alleen maar beter met de aanloop.”

Er komen tussen de honderd- en honderdvijftigduizend bezoekers per jaar. De boekwinkel is zeven dagen per week open, net als de kerk, de ontmoetingsruimte en de kapellen. “In de ontmoetingsruimte is steeds een vrijwilliger voor mensen die hun hart willen luchten. Er ­komen allerlei bezoekers, de roep om zingeving is groot. Laatst op een zondag, in regen en kou, stonden er tachtig doorweekte jongeren van een voetbalclub van kilometers verderop voor de deur. Die waren komen lopen voor een clubgenootje met kanker, zijn ouders waren er ook bij. Dat was mooi.”

Van religieus tot seculier

Er komen ook mensen die hier vroeger naar de populaire volksheilige Gerardus Majella op bedevaart kwamen. “Soms was zo’n dag de enige vakantie die mensen hadden”, zegt Prickaerts. “Naar Gerardus ging je voor een goede zwangerschap, goede verkering, voor de opvoeding van je kinderen.”

Nu dan de winkel. Het eerst in zicht is een tafel met kaarsen van de heilige Gerardus, kloosterbier en de Gerardus scheurkalender die hier wordt gemaakt. Prickaerts wijst op de achterwand met bijbels en exegese, theologie. “Wij zijn in de basis een goed gesorteerde theologische vakboekhandel, maar ook op andere terreinen is ons aanbod breed. En je kunt hier elke titel bestellen, we kennen geen taboes. De tafel met boeken over zingeving [van Marjan Slobs’ De lege hemel tot De kracht van samen van Hella van der Wijst, AB.] wordt het meest bekeken, die moeten we altijd netjes maken ’s avonds.”

Er is een kast spiritualiteit, een ‘seculiere’ wand met wandelgidsen en boeken over Limburg en een hoek met wereldwinkelspullen. Welk boek zou hij tippen? “Het boek van Judith Koelemeijer over Etty Hillesum. Ze was hier voor een lezing. Zo prachtig. Ik moest huilen toen ik het uitlas.”

Het brede aanbod levert wel eens opmerkingen op, met name van bezoekers van boven de rivieren, niet-katholieken, zegt Prickaerts. Die hoort hij aan, dan gaat het over rechte ­paden. Of dat een boekwinkel toch geen supermarkt is. “Dan denk ik aan de betekenis van het woord katholicisme: bestemd voor alle mensen, universeel. Ik probeer dat dan wel uit te leggen, maar in discussie ga ik nooit.”

Elke woensdag is er een rondleiding door het kloostercomplex. kloosterwittem.nl

Lees ook:

Nederlandse boekenmarkt verengelst in rap tempo

Engelstalige boeken rukken op ten koste van Nederlandse literatuur. Een zorgelijke trend, vinden ze bij de brancheorganisatie CPNB.