De wapens kletteren weer, maar waar blijven de Nederlandse pacifisten?

Wie in de jaren tachtig voet aan wal zette in Nederland, moest oppassen: dat kikkerlandje leed aan ‘hollanditis’: een levensgevaarlijk pacifistisch virus, volgens internationale critici van de vredesbeweging. De massale demonstraties tegen de plaatsing van kruisraketten in Nederland waren indertijd wereldnieuws; geen land dat zich zó verzette.

Drijvende kracht achter dit protest was de christelijke vredesbeweging, met organisaties als het Interkerkelijk Vredesberaad (IKV) en Pax Christi, tegenwoordig samengevoegd in Pax. Nu er al een jaar oorlog in Oekraïne woedt, hoor je in Nederland nauwelijks nog een pacifist. Is er nog wat van die hollanditis over?

Opleving in Duitsland

In buurland Duitsland beleeft de vredesbeweging een opleving, tenminste als je aanvoerders als Sahra Wagenknecht (politicus voor Die Linke) mag geloven. Ze organiseerde onlangs een grote demonstratie voor vrede en haar manifest (‘onderhandel met Rusland en stop met wapens leveren’), is inmiddels 700.000 keer ondertekend.

In Nederland blijft zulk grootschalig protest tot nu toe uit. Al waren er wat speldenprikjes. Denk aan de groep journalisten en activisten, veelal uit linkse hoek, die in december in een petitie opriepen tot vredesonderhandelingen, of aan een demonstratie op de Dam tegen wapenleveranties, twee weken geleden, gesteund door zo’n twintig kleine vredesorganisaties.

Waarom staat er geen grotere beweging op, zoals in Duitsland? Theoloog Gied ten Berge, al een krappe vijftig jaar ‘vredesbeweger’ zegt: “We zijn verbrokkeld en verdeeld.” En doorgewinterd pacifist Bram Grandia noemt de beweging zelfs ‘meer dan gedecimeerd’. “Ik schat dat er in totaal nog enkele honderden mensen in actief zijn.”

Ook buiten de christelijke tak van de vredesbeweging is het stil, merkt Grandia. Bijvoorbeeld bij GroenLinks, ooit een bolwerk van pacifisten. Laatst was hij bij een partijbijeenkomst. “Ik zat daar als een fossiel op mijn stoel. Het was alsof ik in een totaal andere wereld was gestapt, waarin pacifisme een werkelijkheid is uit een heel ver verleden.”

Verdeeldheid

Bij Pax is sprake van ‘een zekere scheiding der geesten’, bijvoorbeeld over het wel of niet leveren van wapens aan Oekraïne, ziet Ten Berge. “Er is daardoor minder slagkracht om een grote beweging op te tuigen.” Het officiële standpunt is dat Pax ‘begrip’ heeft voor wapenleveranties door Nederland, maar wel haar zorgen uitspreekt over het verhoogde defensiebudget.

Waar Pax zichzelf niet pacifistisch noemt, geldt dat wel voor Kerk en Vrede, waar Grandia zich voor inzet. Die organisatie vindt dat geloof en oorlog onverenigbaar zijn. “Er is sprake van een behoorlijk verschil van inzicht tussen deze twee”, zegt Ten Berge. Hij heeft zelf een jaar geleden zijn lidmaatschap opgezegd, omdat hij geen onbuigzaam pacifist wil zijn.

Sociale bewegingen werden kleiner

Dat de vredesbeweging is ingekrompen, is niet meer dan logisch, stelt historicus James Kennedy, die betrokken was bij een boek over Pax. “Er was vrede: dus wat was de noodzaak nog? Na de jaren tachtig zag je daarbij in heel Nederland dat sociale bewegingen kleiner werden. En de inkrimping van de kerken speelde ook een rol.”

En de Nederlandse traditie van ‘hollanditis’, valt daar nu niet op voort te borduren? Kennedy: “Het massale protest tegen kruisraketten in ons land kwam mede voort uit zelfbehoud: de angst om door een grootmacht verpulverd te worden. Het pacifisme heeft in Nederland nooit dezelfde morele lading gehad als in Duitsland, het land dat denkt dat het tot in de eeuwigheid iets goed te maken heeft.”

Mag extreem-rechts aanhaken?

Dat de Duitse vredesbeweging, van oorsprong links en pacifistisch, opleeft, is mede te danken aan de steun uit extreem-rechtse hoek. In Nederland zie je ook dat rechtse partijen als Forum voor Democratie zich uitspreken tegen steun aan de oorlog ‘die niet de onze is’. Kan de vredesbeweging een alliantie aangaan met deze partijen?

Gied ten Berge: “Er is nu geen samenwerking, maar het risico om hele bizarre bondgenootschappen aan te gaan is er wel.” Daar ligt voor hem een grens.

Bram Grandia: “Ik ga tijdens een demonstratie niet onder de vlag van Forum lopen, het moet om vrede gaan. Maar ik zal individuele leden niet verbieden om mee te lopen.”

Met wapens loopt het verkeerd af

Grandia houdt hoop, zegt hij. “Steeds meer mensen krijgen door dat deze oorlog een eigen dynamiek heeft die zal leiden tot eindeloos veel slachtoffers. Pacifisten worden vaak als naïeve idealisten neergezet. Maar mensen die geloven dat wapens vrede brengen zijn in mijn ogen net zo goed idealisten: met wapens loopt het verkeerd af.”

Ook Ten Berge geeft niet op. Hij denkt na over de agenda voor een nieuwe, verenigde vredesbeweging. Hij hoopt net als Grandia dat de kerken, die nu veelal stil blijven, bij zichzelf te raden gaan. Grandia: “Het lijkt zulke common sense dat die oorlog gevoerd moet worden. Er is meer tegengeluid nodig. Wat er in Duitsland gebeurt, geeft moed.”

Net als die ene vrouw, die onlangs bij een besloten Pax-bijeenkomst aanklopte en vroeg of ze binnen mocht komen. Ze kwam al googelend op de vredesbeweging terecht. Grandia: “Ze zei: ‘Ik ben intens tegen deze oorlog. Dit moet stoppen.’ Er zijn genoeg mensen die zo denken, ze moeten alleen nog bij elkaar komen.”

Lees ook:

Vroeg of laat wordt het toch echt tijd om met Rusland te onderhandelen

Wie de woorden ‘onderhandelen’ en ­‘Oe­kraïne’ in de mond nam, kon tot voor kort rekenen op hoon en scheldpartijen. Onderhandelen werd gezien als capitulatie. Verandert dat, vraagt columnist Rob de Wijk zich af?