‘De droom van Odysseus’ over de cultuurgeschiedenis is duidelijk niet geschreven door Homerus

Dertig eeuwen cultuurgeschiedenis samenbundelen. Historicus José Enrique Ruiz-Domènec doet een poging daartoe in zijn ambitieuze boek over de Middellandse Zee.

Talloze avonturen beleefde hij zwervend over de Middellandse Zee. Hij weerstond de sirenen, ontsnapte listig aan de cycloop en keerde na twintig jaar van strijd, schipbreuk en verleidingen eindelijk terug naar zijn Ionische eiland, waar echtgenote Penelope keurig op hem had gewacht. Hier had hij al die jaren van gedroomd.

De oude Grieken gebruikten de mythische figuur van Odysseus als ijkpunt voor hun cultuur, schrijft José Enrique Ruiz­-Domènec. Wat de Spaanse historicus bedoelt, is dat de koning van Ithaka piketpaaltjes sloeg. Hij trok een grens tussen beschaving en barbarij, bakende af wat zowel in cultureel als geografisch opzicht bij de mediterrane wereld hoorde en wat daarbuiten lag.

Daarmee is hij, volgens Ruiz-­Domènec, het symbool voor een gemeenschappelijke cultuur van de volken rondom de Middellandse Zee. Die cultuur probeert Ruiz-­Domènec te vangen in De droom van Odysseus. De Middellandse Zee als bakermat van geschiedenis en cultuur. Het is het magnum opus van de uit Granada afkomstige mediëvist. Al bijna een halve eeuw bestudeert hij de geschiedenis van de landen en volken rond de azuurblauwe binnenzee.

De vooraanstaande geschiedwetenschapper uit Spanje waagt zich aan een beschrijving van meer dan drieduizend jaar historie. Hij begint bij de van Sardinië, Kreta en Anatolië afkomstige zeevolken die in de twaalfde eeuw voor Christus de kust-­steden van Klein-Azië plunderden, met een uittocht van ontheemden tot gevolg. Drie millennia later eindigt hij bij de bootvluchtelingen die nu de kusten van Europa hopen te bereiken en net als Odysseus op weg zijn naar een veilig thuis.

Het is alsof er in de tussenliggende tijd niets is veranderd.

Alles komt voorbij

In zijn boek behandelt Ruiz-­Domènec een oneindige hoeveelheid onderwerpen. Politiek, economie, literatuur, filosofie, opera, beeldende kunst, islam en christendom, alles komt voorbij.

Wanneer het voor het eerst over het oude Rome gaat, presteert de auteur het om in twee, drie korte alinea’s te hoppen van filmmaker Federico Fellini naar acteur Toni Servillo, en via de veertiende-eeuwse revolutionair Cola di Rienzo en componist Richard Wagner naar de Amerikaanse schrijver ­Henry James en zijn Britse collega Charles ­Dickens. En dan slaan we een stuk of wat namen van mindere goden nog over.

Ruiz-Domènec schrijft zoals een Japanner door Europa reist. Mooi voor wie in razende vaart heel veel wil zien langskomen, maar minder geschikt voor de fijnproever die uitgebreid wenst stil te staan bij mitsen en maren en houdt van het kauwen op nuances.

Gehoorzamen aan het gebod van zijn schrijverschap

Op een van de eerste pagina’s stelt de Spanjaard zich ten doel om ‘te gehoorzamen aan het gebod van mijn schrijverschap’, wat inhoudt dat hij zijn ideeën over de mediterrane wereld nauwgezet wil weergeven, maar wel op zo’n manier dat het boek gelezen kan worden als een roman.

De conclusie is dat hij in die missie slechts voor een deel is geslaagd. Mooie ideeën te over, al blijft een concreet antwoord uit op de vraag wat er nu zo kenmerkend is voor de mediterrane cultuur, en op onnauwkeurigheden valt hij niet te betrappen, maar de gezwollen taal maakt van De droom van Odysseus niet het meest leesbare boek.

Leg het maar uit, een zin als deze: ‘Aan het begin van de twintigste eeuw ondernamen twee grote mediterrane steden, Triëst en Venetië, zonder hun toevlucht te nemen tot Sigmund Freud, de odyssee van het definiëren van een culturele ruimte tussen rouw en melancholie’.

Homerus zou zich omdraaien in zijn graf.

José Enrique Ruiz-Domènec
De droom van Odysseus. De Middellandse Zee als bakermat van geschiedenis en cultuur
(El sueño de Ulises)
Vert. Jos den Bekker
Meulenhoff; 509 blz. € 34,99