Fotojournalist Eddy van Wessel zoekt altijd naar het andere verhaal. ‘De oorlog in Oekraïne verbroedert’

Met een oude Skoda rijdt fotojournalist Eddy van Wessel een paar keer per jaar naar het frontgebied in Oekraïne. Daar legt hij de mensen en de verschrikkingen achter de oorlog vast. Vrijdag won hij voor de vierde keer de Zilveren Camera voor zijn werk. Hij is de eerste fotograaf die vier keer de prijs wint.

Hij was in Irak, Syrië, Afghanistan, Bosnië en Tsjetsjenië. Hij won drie keer de prestigieuze Zilveren Camera voor zijn fotoreportages, maar de oorlog in Oekraïne is van een andere orde, zegt fotojournalist Eddy van Wessel. De reacties op zijn werk uit dat gebied zijn overweldigend. De speciale bijlage ‘Veerkracht’ die Trouw tussen kerst en oud en nieuw publiceerde en waarin hoop centraal stond, leverde een volle inbox op. “Deze oorlog raakt iedereen. Ik heb dat nog nooit meegemaakt.”

Dat hij de Zilveren Camera nog een keer in ontvangst mag nemen, kan Van Wessel zich niet voorstellen. “Maar ik stuurde mijn foto’s uit Oekraïne toch maar in. Als ik win, win ik voor de vierde keer. Dat is nog nooit gebeurd.” Wat de verslaggever op dat moment wél weet, weet Van Wessel tijdens het interview nog niet: de fotograaf won vrijdag opnieuw. Dit keer voor zijn werk uit Oekraïne.

Op Van Wessels etage in Huizen, verscholen boven een autogarage, brengen sommige voorwerpen de oorlog in Oekraïne dichterbij. Aan een wand hangen Van Wessels helm en zijn kogelvrije vest. Die gaan altijd mee als hij richting het oorlogsgebied rijdt. Net als een klein tasje met kleding ‘je moet nooit te veel spullen meenemen’, een slaapzak, zijn tas met camera’s en een aantal reservebanden. “Je rijdt daar altijd zo’n twee tot drie keer een lekke band.”

Verzameling knuffels

Vliegen richting Oekraïne doet Van Wessel niet. “Dat heb ik één keer gedaan, net toen de oorlog uitbrak.” Maar het is te risicovol. Met zijn eigen auto kan hij gaan en staan waar hij wil. “Als een kernbom dreigt, kan ik wegkomen. Als ik afhankelijk ben van anderen weet ik niet wat er gebeurt. Iedereen denkt op zo’n moment aan zichzelf. Logisch overigens.”

Dus tikte Van Wessel een oude Skoda op de kop. Daarmee doorkruist hij Oekraïne en komt hij geregeld aan het front. Hij reisde verschillende keren naar Bachmoet – een stad waar al maanden om gevochten wordt. “Iedereen is daar zo’n beetje weggevlucht. De pro-Russen en de oude mensen zijn nog over.”

Van Wessel verblijft daar een poos, loopt er over straat, en praat met mensen. “De laatste keer kwam ik daar een oudere dame tegen, die in de weer was met een houten kast. Ze vroeg me of ik haar wilde helpen het ding omhoog te sjouwen. Het hout gebruikte ze om haar ijskoude appartement warm te stoken. Ze vertelde over haar dochter die in Oostenrijk woont en over haar kleinkinderen die ze het meest mist. Midden in dat appartement stond een verzameling knuffels. ‘Zo zijn de kleinkinderen altijd dichtbij’, vertelde de oude dame.” Op zo’n moment weet Van Wessel: ik heb beet. Dit zijn de verhalen die hij met zijn foto’s wil vertellen. Zo brengt hij de oorlog en de mensen dichterbij.

Onderdompelen in het conflict

Dat kost een hoop energie en tijd. “Ik vind het ook niet altijd leuk. De laatste keer was ik zeven weken onderweg. Ik eet en slaap slecht. Ik werk aan één stuk door en op het laatst weet ik niet meer welke dag het is.”

Het ritme van zo’n oorlog is niet nieuw. Van Wessel zoekt de conflictgebieden op en verblijft vaak op de plekken waar gevochten wordt. “Ik kan er ook voor kiezen om een verhaal te vertellen aan de hand van een familie verder weg van het front. Maar daar heb je tijd en een schrijvende journalist voor nodig. Die twee dingen heb ik niet. Dus wil ik me onderdompelen in het conflict.”

Dat klinkt als een verslaving? “Toen ik net begon met fotograferen was dat zeker het geval. Nu niet meer. Ik vind mijn werk belangrijk. Ik heb een veel groter bereik dan vroeger dus ik hoop een verschil te maken met mijn foto’s.” Voor zijn familie is het zwaar, zegt Van Wessel. Hij is vaak weken van huis en loopt altijd gevaar. “Het is een grote belasting. Ik heb drie kinderen en een vrouw. Ik voel me verantwoordelijk voor hen.”

Toch is stoppen geen optie. Op 24 februari – de dag dat de oorlog één jaar gaande is – staat Van Wessel in Oekraïne. Met een nieuwe auto, want de oude Skoda kwam de laatste keer in botsing met een tank. Hij voelt zich onderdeel van de geschiedenis. “Deze oorlog verbroedert. Als ik richting de grens rijd met Polen en Oekraïne, worden de mensen met hun hondjes en katjes met open armen ontvangen. Terwijl de vluchtelingen die van verder komen niet welkom zijn. Die tegenstelling is gek.”

Enorme gunfactor

Tegelijkertijd verklaart die veel. De Oekraïners hebben een enorme gunfactor, ziet Van Wessel. Beeldvorming is belangrijk in deze oorlog en daar zijn de Oekraïners goed in. “Het land had altijd een reputatie van een corrupte boevenstaat, maar dat beeld is volledig naar de achtergrond verdwenen. Het saamhorigheidsgevoel en de inventiviteit van de Oekraïners zijn indrukwekkend.” Dat heeft volgens Van Wessel ook te maken met de gezamenlijke vijand waar de Oekraïners tegen vechten. Een groot verschil met het Midden-Oosten waar de fotojournalist ook langere tijd verbleef. “In Irak was iedereen kwaad op elkaar. Daar was de saamhorigheid veel minder zichtbaar.”

Die gunfactor is goed georganiseerd en dat is soms vervelend. Oekraïne hanteert strikte regels voor journalisten. Persvoorlichters verzorgen speciale perstrips met het leger. “Dit is een propagandaoorlog”, zegt de fotojournalist. “Wij krijgen te zien wat zij willen dat wij zien. Zowel aan Russische als aan Oekraïense kant. Dat maakt het werken soms lastig. Want mijn foto’s worden beter als ik ergens langere tijd verblijf; als de mensen die ik volg mij vergeten omdat ze aan mij wennen. Bij het Oekraïense leger heb ik die luxe niet.”

Van Wessel past dus zelfcensuur toe en dat stoort hem. “En ik weet dat alle collega’s dat doen. Ik was van plan een serie te maken over de verschillende checkpoints. Onbegonnen werk, want daar krijg ik nooit toestemming voor. Het is compleet anders dan in Irak. Daar kon ik alles fotograferen.”

Geen standaard-foto's

In Oekraïne geldt het tegenovergestelde. Persvoorlichters worden massaal ingezet en op veel plekken aan het front zijn accreditaties verplicht. Als Van Wessel artillerievuur wil fotograferen is dat binnen no-time geregeld. Maar dat soort ‘standaard-foto’s’ zijn niet aan hem besteed. “Als freelancer zoek ik naar het andere verhaal. Ik wil dichtbij de mensen in het frontgebied komen.”

Dat is in Oekraïne een uitdaging, maar het lukt Van Wessel, want de bevolking verwelkomt hem. “Oekraïners zijn ontzettend gastvrij en maken mij onderdeel van hun bizarre leven.” Hij fotografeerde families die schuilden in een theater in Charkiv toen die stad onder vuur lag. Hij bezocht klinieken in het frontgebied waar burgers en militairen verzorgd werden en hij ontmoette een vrouw die haar dode man vond in de tuin van hun huis.

Juist de verhalen die dichtbij komen, die de mensen en het leed laten zien, legt Van Wessel graag vast. En het is juist die tak van fotojournalistiek die onder druk staat, ziet hij. “Freelancers verblijven vaak voor langere tijd in een gebied en proberen dichtbij de mensen te komen. Het is een kostbare klus en mediaorganisaties stellen minder middelen beschikbaar. Ik vrees voor de toekomst. Voor freelancers wordt het steeds lastiger om werk gepubliceerd te krijgen, zeker als je geen reputatie hebt. En zolang die ruimte er niet is, is het lastig om je artistiek te ontwikkelen.”

Er is veel veranderd in de afgelopen dertig jaar, vindt Van Wessel. Als beginnend fotojournalist begon hij zijn carrière in Bosnië. Daar fotografeerde hij voor het eerst een oorlog. “Ik had geen geld en was totaal onbekend. Ik koos voor zwart-wit-fotografie, want dat was goedkoper.” Het werd zijn handelsmerk. “Ik probeer wel eens wat in kleur, maar de mensen komen veel minder tot hun recht. En juist in een oorlog wil je de mensen en hun uitdrukkingen in beeld brengen. Niet op een heroïsche manier, want een oorlog is verschrikkelijk. We moeten het niet mooier willen maken.”

Welke fotografen vielen nog meer in de prijzen bij de Zilveren Camera? Bekijk het hier.