Hoge inflatie én personeelstekort: Wat is dit voor rare economie?

Je hoeft geen econoom te zijn om aan te voelen dat de economie nogal tegenstrijdige verschijnselen vertoont. Sla de krant open of zet de tv aan, en de ene sombere voorspelling na de andere wordt gevolgd door nieuwsberichten die suggereren dat de economie juist als een tierelier draait.

Moeten we ons nu zorgen maken of niet? Ja, gelet op de inflatie die als een molensteen om de nek van gezinnen en andere huishoudens hangt. Niet voor niets waarschuwen banken al maanden voor een recessie, waarvan het niet de vraag is of die komt, maar wanneer. De overheid spendeert miljoenen zodat de minima de gierende prijsstijgingen een klein beetje kunnen bijbenen. Als het zo doorgaat met de inflatie dreigen 1,2 miljoen huishoudens de vaste lasten niet meer te kunnen betalen, waarschuwde het Centraal Planbureau in juni.

Maar er is ook heel wat in te brengen tegen die sombere schets. Deze week nog meldde het Centraal Bureau voor de Statistiek dat er wéér meer vacatures openstaan en er wéér minder mensen zijn die het werk kunnen doen. De werkloosheid is historisch laag. En ondanks dat de overheid gezinnen financieel moet ondersteunen, en energierekeningen soms wel vervijfvoudigen, blijven consumenten geld uitgeven als water. Hoezo dreigende recessie? De economische groei is, ook tot verbazing van ABN Amro en ING, het afgelopen kwartaal met 2,6 procent wéér toegenomen.

Een combinatie van omstandigheden maakt de huidige economie uniek

Biedt de economische kennis nog enige houvast om deze wirwar te duiden, of is het gissen naar wat er nu gaat gebeuren? “Ik denk dat wij als economen ook geen sluitende verklaring hebben voor de huidige situatie”, zegt Irene van Staveren, econoom en hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

Op zichzelf is wel duidelijk hoe de afzonderlijke kenmerken van de huidige economie ontstaan zijn. De inflatie wordt aangejaagd door dichtgedraaide Russische gaskranen en tekorten aan grondstoffen, zoals graan. Dat consumenten niet meteen stoppen met geld uitgeven komt doordat zoveel is gespaard tijdens de lockdowns. En dat werknemers ondanks de dreiging van de recessie een ontslag niet lijken te vrezen, heeft ermee te maken dat een tekort aan personeel voor werkgevers al zo’n langlopend probleem is.

Maar het is de combinatie van verschillende omstandigheden die de huidige economie zo uniek maakt, ziet Van Staveren. En daarmee ook onvoorspelbaar. “In de jaren zeventig kregen we te maken met een nieuw fenomeen: een hoge inflatie gecombineerd met hoge werkloosheid, dat zijn we stagflatie gaan noemen. Nu hebben we opnieuw te maken met een nieuw fenomeen: hoge inflatie gecombineerd met lage werkloosheid. Dat komt zelden voor.”

De lonen zouden omhoog moeten gaan, maar dat doen ze niet

Vergelijkingen met de inflatie vijftig jaar geleden gaan mank, zegt Van Staveren. Een verschil is dat er destijds volgens economische maatstaven logische oplossingen gevonden werden om de inflatie in te dammen en alles weer een beetje betaalbaar te maken. Bijvoorbeeld: als de prijzen toen stegen, moesten de lonen automatisch meestijgen. Zo kwam echter een spiraal op gang die de inflatie aanjoeg, en die weer doorbroken werd in het Akkoord van Wassenaar in 1982. Door die constante loonstijging te stoppen, kreeg de economie wat lucht. Personeel werd ook weer aantrekkelijker voor werkgevers.

Daarnaast nam vanaf die periode de wereldhandel een grote vlucht. Bedrijven gingen de productie uitbesteden over de grens aan fabrieken in landen waar ze een stuk minder loon hoefden te betalen. De productie moest zo efficiënt en goedkoop mogelijk, waardoor spullen in onze winkels vanzelf goedkoper werden. Kortom: de economie stuurt zichzelf wel.

“De oplossingen van toen passen nu totaal niet”, zegt Van Staveren. Het boekje waarin de standaardregels staan hoe de economie werkt, kan problemen die we vandaag kennen niet verklaren, ziet ze. “Als je kijkt naar de inflatie en naar de krappe arbeidsmarkt, zou je zeggen dat de lonen omhoog moeten gaan. Een kwestie van vraag en aanbod. Werknemers staan sterk in de onderhandelingen en hebben alle reden om meer loon te vragen dan ze nu krijgen. Zoals de lonen decennia terug omlaag moesten, geldt nu het omgekeerde”, ziet Van Staveren. “Maar de lonen gaan niet omhoog.”

Nederland als geheel is armer geworden

Waarom de lonen momenteel niet écht omhoog gaan, is een van de vragen die economen nu bezighoudt, zegt Jasper Lukkezen, econoom en hoofdredacteur van economenvakblad ESB. “Werknemers zijn schaars, maar de lonen stijgen niet. Niet in die mate die je zou verwachten althans. Dat snap ik niet goed. Er zijn wel verklaringen natuurlijk, maar een echt alomvattend antwoord ontbreekt.”

Een tweede vraag waar economen de vinger niet goed op kunnen leggen, zegt Lukkezen, is hoe het kan dat bedrijven winst blijven maken en hun extra kosten (deels) kunnen blijven doorberekenen aan consumenten. “Wat je ziet is dat de inflatie het gat tussen de bovenkant en onderkant van de samenleving vergroot. De werkgever wint het van de werknemer. De overheid probeert dat dan bij te sturen door de lagere inkomensgroepen geld te geven, maar dat is natuurlijk geen structurele oplossing. De prijzen stijgen gewoon verder, dus volgende maand hebben die mensen nog meer geld nodig om hun energierekening en boodschappen te kunnen betalen.”

Wat moet de overheid dan doen? Op zichzelf hebben we weinig invloed op de omstandigheden, zegt de Groningse hoogleraar economie Steven Brakman. “Belangrijk is dat we ons realiseren dat Nederland als geheel armer is geworden. Dat komt door wat we in economenjargon ruilvoet noemen: wat we verdienen aan onze export en betalen voor de import. We zijn dus veel meer gaan betalen, voor energie en grondstoffen, en verdienen minder. Het punt is dat we daar niets aan kunnen doen. De regering kan zeggen: we accepteren dat we erop achteruit gaan en zoeken naar manieren om het leven voor zoveel mogelijk mensen betaalbaar te houden.”

Er komen donkere wolken aan

De oorlog houdt de economie in haar greep, ziet Brakman. “Rusland heeft een veel belangrijkere rol in de wereldeconomie dan ik dacht. Poetin beschikt over grondstoffen die nogal gewild zijn. Hij is onberekenbaar, mensen zijn bang voor hem. Deze inflatie heeft niets met economie zelf te maken, maar puur met een Europees oorlogsconflict, en dat maakt de situatie zo uniek.” Een lichtpuntje, vindt hij, is dat de oorlog wel de energietransitie versnelt.

“Zonder de oorlog zou de economie blijven floreren”, zegt Brakman. “Als je strikt genomen naar de feiten kijkt, gaat het economisch ook nog altijd best goed, maar wat wij doen is een inschatting maken van de toekomst. We kennen het verloop van de oorlog niet, maar er komen wel donkere wolken aan.”

Dat voorspelt ook ING. Een belangrijke reden is dat veel consumenten de vette energierekening dit najaar voor het eerst echt zullen voelen. En dat dan ook het besef indaalt dat het toch echt crisis is, en dus de hand op de knip gaat. Of dat er simpelweg geen geld meer is voor luxe-uitgaven, ook al omdat het coronaspaargeld vroeg of laat een keer op is.

De eerste tekenen aan de wand zijn er, zegt ING-econoom Marcel Klok. Uit gegevens van ING blijkt dat consumenten vorig kwartaal minder vaak hun pinpas hebben gebruikt. Ze geven minder geld uit in elektronica- en meubelzaken. Het geld is nodig voor boodschappen. “Dat er nog geen crisis is, is niet zo gek, want veel dingen vergen even tijd. Niet iedereen trapt meteen op de rem en het is wachten tot energiecontracten aflopen”, zegt Klok.

Baanzekerheid is de belangrijkste factor bij het uitgeven van geld

Dus ondanks de economische voorspoed zit er toch een recessie aan te komen. Maar geen spookbeeld waarbij veel mensen hun baan verliezen. Nee, ING voorspelt een ‘technische recessie.’ “Je spreekt van een recessie als de economie twee kwartalen krimpt, maar er hangt geen criterium aan hoe groot die krimp moet zijn. Wij verwachten een kleine, maar het is lastig om in te schatten hoe het echt gaat. Hoe is het verloop van de oorlog? Gaan consumenten extreem op de rem trappen of een beetje? Ik zou geen knip voor de neus waard zijn als ik niet zou zeggen dat de ramingen negatiever kunnen uitvallen.”

Dat we geen diepe recessie krijgen verwacht ook ABN Amro. De belangrijkste factor die bepaalt of mensen hun geld durven uit te geven – mits ze over dat geld blijven beschikken – is hun baanzekerheid, zegt Philip Bokeloh, econoom bij ABN Amro. En die is over het algemeen hoog, waardoor mensen zich comfortabel voelen. Hoewel alles veel duurder wordt, geven we dus ook volop geld uit.

“Maar dat kan natuurlijk veranderen. Dat is het lastige van de oorlog: we weten het gewoon niet. Wel is duidelijk dat de overheid slimme dingen moet bedenken om de laagste inkomensgroepen te ondersteunen, die worden het zwaarst getroffen. Zorgen dat mensen hun baan behouden en de bestedingen op peil kunnen houden. Dat kan door belastingvoordelen, maar dan géén generieke maatregel die iedereen helpt. Dat heeft geen zin.”

Dat we zo afhankelijk zijn van de oorlog, draagt ook bij aan het beeld dat het wereldwijde handelssysteem onder vuur ligt, zegt Bokeloh. “Dat is eigenlijk de grote vraag: kunnen wij ons handelssysteem zoals we dat nu kennen wel handhaven? Je ziet hoe kwetsbaar we zijn. Door grenzen te openen, nam de handel in het verleden altijd toe en kwamen we uit een crisis. De oorlog is nu echt een bedreiging voor die internationale samenwerking. We weten niet wat daar de gevolgen van zijn.”

Lees ook:

Praat niet wéér van crisis, dat verlamt het denkvermogen

Asielcrisis, stikstofcrisis, woningcrisis: je zou er moedeloos van worden. Volgens hoogleraar economie Esther-Mirjam Sent moeten we het woord ‘crisis’ dan ook vaker mijden.