Hoe Philips met stiekeme afspraken toch geld verdiende aan oude, bolle beeldschermen

Terwijl de platte tv’s opkwamen, maakten fabrikanten in het geniep afspraken om nog iets te verdienen aan bolle schermen. Deze verboden prijsafspraken behoorden tot de omvangrijkste van de afgelopen decennia. En huidig Philips-topman Frans van Houten zat er bovenop, blijkt uit een onderbelicht gebleven gerechtelijke uitspraak.

Frans van Houten heeft iets te vieren. Het is 23 juli 2004 en het paradepaardje van zijn werkgever Philips gaat naar de beurs. De joint venture van Philips met LG in platte televisies en computerschermen is zeer succesvol. De gedeelde onderneming is verantwoordelijk voor een groot deel van de winst van het Eindhovense elektronicaconcern. Van Houten is persoonlijk betrokken bij de joint venture: hij zit namens Philips in de Raad van Commissarissen (RvC).

Minder bekend is dat Van Houten tegelijkertijd commissaris is van een tweede joint venture. Maar dan eentje die tv’s en computers produceert in de hoek waar de klappen vallen. Zo goed als de nieuwe platte beeldschermen van Philips en LG verkopen, zo moeizaam gaan hun ouderwetse bolle schermen over de toonbank: de nieuwe technologie bedreigt de 36.000 banen van de joint venture in bolle beeldschermen. Tussen 1998 en 2005 daalt het aantal verkochte computerbeeldbuizen met liefst 80 procent. Het aantal verkochte buizen voor televisies daalt tussen 2000 en 2005 met 60 procent.

De nood binnen de beeldbuiswereld is sinds de jaren negentig zo hoog dat de grootste producenten in het geniep maandelijks samenkomen om te bespreken hoe ze de schade kunnen beperken. Ze maken afspraken over prijs en productie. De joint venture waar Van Houten van april 2004 tot halverwege november 2004 commissaris is, vertegenwoordigt bij dergelijke besprekingen moederbedrijven Philips en LG. Samen zijn de twee bedrijven de grootste op het gebied van bolle beeldbuizen: ze hebben meer dan een kwart van de markt in handen.

Te veel betaald

Het kartel van Philips en LG met Samsung, Panasonic, Toshiba, Technicolor en Chunghwa is een van de grootste van de laatste decennia. Gezamenlijk hebben de zeven leden zo ongeveer de volledige wereldmarkt in handen. Het gevolg, schat de claimorganisatie Consumentenclaim: vrijwel iedereen die tussen 1996 en 2006 een bol tv- of computerscherm koopt, betaalt een tiende te veel.

Het kartel wordt ontdekt en de leden krijgen in 2012 gezamenlijk een boete van 1,47 miljard euro, destijds de hoogste boete die de Europese Commissie ooit uitdeelde. Philips maakt twee keer bezwaar, maar het Hof van Justitie van de Europese Unie veegt de argumenten van Philips beide keren van tafel. Na jaren procederen blijft Philips als centrale speler in het kartel zitten met de hoogste boete: 509 miljoen euro.

De Nederlandse elektronicaproducent gaat door het stof: kartelvorming ‘wordt niet geaccepteerd door Philips’, het bedrijf heeft ‘maatregelen genomen’, laat een woordvoerder in 2012 weten. Ook Van Houten distantieert zich. “Binnen de Philips-waarden, binnen de Philips-cultuur, is het absoluut niet toegestaan dit soort gedrag toe te passen en als ik dat zou ontdekken zou ik er onmiddellijk korte metten mee maken”, zegt hij in 2013 voor de camera van Omroep Brabant. Van Houten betreurt het dat Philips met dit onoorbare gedrag in verband wordt gebracht, zegt hij in NRC.

Van Houten doet die uitspraken als pas ­benoemde topman van Philips. Dat is hij nog steeds. Zijn verleden als commissaris bij de ­gewraakte joint venture die consumenten op kosten joeg, heeft hem niet verhinderd op te klimmen tot hoogste man binnen het ­bedrijf. Philips is inmiddels omgevormd tot ­producent van medische apparatuur.

Commissarissen namen ook managementbeslissingen

Gewoonlijk heeft een RvC binnen een ­bedrijf een toezichthoudende functie. Een RvC houdt afstand van de dagelijkse gang van zaken. Dat was hier niet het geval, blijkt nu uit de uitspraak van het Europees Hof van Justitie uit 2015. De commissarissen hadden een ‘vooraanstaande’ rol en bepaalden de koers van de joint venture. “De rol van de Raad van Commissarissen was niet gelimiteerd tot de taken die zo’n soort orgaan normaal gesproken uitvoert, maar de raad mocht ook belangrijke ­managementbeslissingen nemen en de richting van de joint venture bepalen”, aldus de uitspraak. De commissarissen overlegden over marktontwikkelingen, verkoop, verkoopprijzen, voorraad, investeringen en reorganisaties.

Dat rijtje lijkt wel heel sterk op op de ­gespreksonderwerpen van de zeven samenzwerende elektronicaconcerns binnen het beeldbuizenkartel: productie, verkoop, toekomstige vraag, verkoopprijs, klanten en volume, aldus de gerechtelijke uitspraak uit 2015.

Terug naar het ontstaan van het kartel. Het is 1996 als de Aziatische concurrenten van Philips voor het eerst bij elkaar komen. Ze zoeken toenadering om verliezen te voorkomen in de moeilijke markt van consumentenelektronica. De grote elektronicaconcerns imiteren elkaars innovaties razendsnel, de winstmarges zijn klein en overproductie dreigt continu. De kartelleden zijn trouwens ook niet vies van een beetje extra inkomsten. “De belangrijkste zorg was het voorkomen van prijsdalingen, maar de mededingers probeerden wanneer de kans zich voordeed ook de prijzen te verhogen”, schrijft de Europese Commissie in 2012.

Philips is dan nog niet bij het kartel aangesloten. Of eigenlijk: bij de kartels, want de ­Europese Commissie onderscheidt twee netwerken voor prijsafspraken: een kartel voor ­televisieschermen en eentje voor computerbeeldschermen.

Angst voor serieuze schade

Dat het maken van prijsafspraken verboden is, weten de Aziatische deelnemers donders goed. Een van de Koreaanse producenten is rond 1998 angstig dat het bestaan van de vergaderingen uitlekt en gebiedt anderen de bijeenkomsten ‘stil te houden’, blijkt uit de uitspraak van de Commissie uit 2012. Een andere karteldeelnemer stelt dat met name de Europese Commissie niet op de hoogte mag raken, omdat er anders sprake zou kunnen zijn van ‘serieuze schade’.

Ook binnen Philips is de consumentenelektronica een kwakkelend onderdeel. Reorganisaties helpen niet de aanhoudende verliezen weg te werken. Op 29 januari 1997 wonen vertegenwoordigers van de Nederlandse fabrikant hun eerste vergadering van het computerkartel bij. De Aziatische bedrijven als Samsung en LG zien in dat afspraken over prijs en productie weinig zin hebben zonder hun enige Europese concurrent van formaat.

Als Philips in 1999 ook bij het overleg rond televisieschermen betrokken raakt, zijn de kartels volwassen. Geregelde ontmoetingen op Schiphol, in Berlijn, Parijs en in Azië van Korea tot Hongkong vervangen eerdere ad-hoc- afspraken.

Bij de deelnemende bedrijven doen werknemers uit alle lagen mee, blijkt uit de uitspraak van de Europese Commissie. Van lokale verkoopdirecteuren die elkaar maandelijks zien, tot aan de top – CEO’s en executives in jargon. Die topontmoetingen krijgen al snel de bijnaam ‘green meetings’, omdat op een zakelijke bespreking vaak een partijtje golf volgt.

Helemaal gestroomlijnd loopt de samenwerking niet, blijkt uit diezelfde uitspraak. De kartelleden verdenken met name LG ervan zich niet aan de geheime afspraken te houden. ‘De slechtste maker! Bezoekt de besprekingen, maar houdt zich niet aan [onze] regels!’, schrijft een van samenzweerders in de marge van notulen van een vergadering op 13 oktober 1999.

Maandelijkse bijeenkomsten in Azië

Frans van Houten werkt op dat moment in Singapore voor Philips als directeur consumentenelektronica in Azië. Met die functie is hij toegetreden tot de top van het bedrijf. Als Van Houten in die periode niet afweet van het bestaan van het kartel is dat opmerkelijk te noemen. Uit het boetebesluit van de Europese Commissie blijkt dat in deze periode talloze Philips-werknemers en -directeuren maandelijks in Azië bijeenkomen voor het bespreken van de te hanteren prijzen en volumes.

Datzelfde geldt voor de periode na 2001, als de joint venture met LG is opgericht die mede namens Philips kartelafspraken maakt. De banden tussen het samenwerkingsverband en de Philips-top zijn zeer hecht, concludeert het Europees Hof. Alle namens Philips aangestelde commissarissen vervullen een belangrijke functie bij het moederbedrijf, zoals een directeur van de afdeling consumentenelektronica (waar Van Houten werkt), de bestuursvoorzitter van Philips Research, en de financieel directeur van de componentendivisie. Wie die functies vervullen maakt de rechter bij het doen van zijn uitspraak in 2015 niet bekend.

De verzameling zwaargewichten geeft Philips via de RvC een ‘beslissende invloed’ op de joint venture, is de conclusie van de rechter. De verdediging van het elektronicaconcern dat de commissarissen zich slechts bezighouden met de algemene financiële situatie bij het samenwerkingsverband, wijst het Europees Hof resoluut af. De commissarissen bespreken het beleid tot in detail en nemen daadwerkelijk ­invloedrijke beslissingen, oordeelt de rechter tot twee keer toe.

Philips houdt in een schriftelijke reactie vol dat de RvC waar de huidige topman in 2004 7,5 maand deel van uitmaakte, niet wist van het kartel en zich alleen bezighield met algemene zaken. Tegelijkertijd stelt de woordvoerder dat Van Houten niet in de ‘kleine delegatie’ zat die zich meer bezighield met het dagelijkse toezicht. Die twee uitspraken lijken met ­elkaar in tegenspraak te zijn. Wel bevestigt het concern dat Van Houten aanwezig was bij twee vergaderingen van de RvC van de joint venture.

Ook in zijn hoedanigheid als leider van Philips’ afdeling consumentenelektronica was Van Houten volgens zijn woordvoerder niet op de hoogte van het bestaan van het kartel. De nauwe banden tussen Philips en de joint venture op basis waarvan het Europees Hof Philips in 2015 en 2017 veroordeelt waren er volgens hem niet. Bepaalde hoge functionarissen van de joint venture overlapten met die van Philips omdat het elektronicaconcern nu eenmaal ­‘benoemingsrechten’ had. Op de twee uitspraken van het Europees Hof die bevestigen dat de hechte banden er wel degelijk zijn gaat hij niet in.

Uiteindelijk duurt het tot november 2007 voordat de Europese Commissie binnenvalt bij verschillende beeldbuisfabrikanten. Het Taiwanese Chunghwa heeft zijn zes concurrenten aangegeven, in ruil voor immuniteit. Het kartel zelf is een jaar eerder een natuurlijke dood gestorven – de bolle beeldbuizen zijn ­definitief passé.

Afwikkeling

Daarmee begint het juridische proces dat voor Philips leidt tot de boete van 509 miljoen euro. Bovendien beginnen consumenten en zakelijke afnemers in negen landen schadezaken tegen het bedrijf. In Nederland eist de Consumentenbond met Consumentenclaim een vergoeding. Voormalig partner LG claimt verder een kleine 65 miljoen euro van Philips, omdat het binnen de joint venture te zwaar aangeslagen zou zijn. In 2015 heeft het Eindhovense bedrijf 200 miljoen euro apart gezet voor de ­afwikkeling van het kartel.

Het is Frans van Houten die als topman de claims mag afhandelen voor het kartel waar hij zelf bij betrokken was. Voor een persoonlijke boete hoeft hij niet te vrezen. De Europese Commissie is niet gemachtigd individuele ­bestuurders te straffen, en Nederland had ten tijde van het kartel zijn wetgeving niet op orde. De Autoriteit Consument en Markt kan ­bestuurders pas sinds 2007 een persoonlijke sanctie opleggen.

Lees ook:

Dat Philips-topman Frans van Houten niet betrokken was bij het beeldbuiskartel, lijkt onwaarschijnlijk

Het lijkt onwaarschijnlijk dat de huidige baas van Philips niet heeft geweten van geheime afspraken met concurrenten.

Waarom de markt volgens Adam Smith ons geluk bevordert

Greed is good, hebzucht is goed. Dat lijkt de geestelijke erfenis van Adam Smith, oervader van het economisch liberalisme. Maar bedoelde de grote Verlichtingsdenker dat echt?