Een uitkering gehad? Het Inlichtingenbureau ziet álles

Stel je zit in de bijstand en koopt een auto, dan kan het zijn dat er een alarmbel af gaat bij stichting Inlichtingenbureau. De gemeente waar je woont krijgt vervolgens van hen een signaal, en voor je het weet heb je een afspraak met een ambtenaar van de sociale dienst om over jouw uitgaven te praten.

Het Inlichtingenbureau is een vrij onbekende instantie, maar het verzamelt toch al sinds 2001 alle overheidsdata van bijstandsgerechtigden en koppelt deze met elkaar, op zoek naar mogelijke fraudeurs. De data komen van organisaties zoals het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV), de Sociale Verzekeringsbank (SVB), de Belastingdienst, Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO), gemeenten en de Rijksdienst voor het Wegverkeer (RDW) Ja, ook het RDW, want zo kunnen ze zien wat voor type auto je hebt.

Boodschappen

Door een melding van het Inlichtingenbureau startte de gemeente Wijdemeren onlangs een onderzoek naar een bijstandsgerechtigde die structureel boodschappen kreeg van haar moeder. Ze had de boodschappen niet als inkomsten opgegeven en dat had wel gemoeten. De vrouw moet nu ruim 7000 euro terugbetalen aan de gemeente. Vanwege privacy wil Wijdemeren niet zeggen welk signaal het Inlichtingenbureau aan hen heeft gegeven over deze vrouw, vertelt gemeentewoordvoerder Stijn Terlingen. Maar de boodschappen waren het in ieder geval niet.

Het Inlichtingenbureau is als een stichting opgericht na een akkoord tussen de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het ministerie van sociale zaken. Het bureau telt 70 vaste werknemers en kost de overheid jaarlijks zo’n 11 miljoen euro, maar levert ook 75 miljoen op door fraudeopsporing, staat in het jaarverslag. Officieel valt de stichting niet onder de overheid, maar de overheid is wel de opdrachtgever.

Bij opvallendheden, zoals een bijstandsgerechtigde die ook salaris ontvangt of ook studiefinanciering, gaat er automatisch een melding naar de gemeente in kwestie. Het aantal meldingen dat het Inlichtingenbureau doet is flink, blijkt uit het jaarverslag over 2019. Er werd in dat jaar 145.000 keer een melding gedaan van personen die mogelijk samenwonen, en daardoor misschien geen recht hebben op een uitkering.

Bankafschriften

Er is ook 19.000 keer een melding gedaan over iemand die mogelijk al een uitkering ontvangt in een andere gemeente. Bovendien werden er 557.179 zogeheten bankmeldingssignalen afgegeven, op basis van informatie van de Belastingdienst. Als er aanleiding is kan de gemeente de burger vragen om bankafschriften, want bijstandsgerechtigden zijn verplicht om volledig inzicht te geven in hun financiële situatie.

Alle gegevens die het bureau binnen krijgt en verwerkt zijn volgens het Inlichtingenbureau geanonimiseerd, zij kunnen dus zelf niet zien over wie het precies gaat. “Wij verwerken de data alleen, en dat doen onze systemen automatisch”, laat de woordvoerder weten. Gemeenten mogen zelf bepalen wat ze met de informatie doen. Het Inlichtingenbureau doet zelf geen onderzoek.

“Het bureau doet in algemene zin niets dat verboden is”, zegt Bart Schermer, expert op het gebied van privacyrecht. Toch bestaat over de rol van het Inlichtingenbureau wel discussie onder juristen, stelt Marlies van Eck, jurist bij Hooghiemstra en Partners. Ze was als werknemer bij het ministerie van sociale zaken in 2001 nauw betrokken bij de oprichting van het bureau. “Er werd netjes in de wet vastgelegd dat het bureau verantwoordelijk was voor de gegevensverwerking, en de minister politiek verantwoordelijk voor het handelen van het Inlichtingenbureau”, legt ze uit.

Basale privacyregels

Maar in 2008 kwam het ministerie daar op terug. Het Inlichtingenbureau kreeg juridisch toch de – simpelere – functie van ‘verwerker’ van informatie. Het werd daarmee de verantwoordelijkheid van gemeenten en hoefde zich ineens alleen nog aan de basale privacyregels te houden.

En dat is vreemd, vindt ook privacy-jurist Jeroen Terstegge van Privacy Management Partners. “Verwerkers mogen zelf niets bepalen en zijn niet meer dan een verlengstuk van in dit geval gemeenten”, legt hij uit. “Maar bij het Inlichtingenbureau leunen ze niet achterover tot ze een opdracht krijgen, ze vergaren actief informatie en linken die informatie aan elkaar, waarna ze signalen afgeven aan gemeenten.”

Waarom het bureau plots een andere status kreeg? “Het enige wat ik kan verzinnen is dat de rijksoverheid geen directe verantwoordelijkheid wilde dragen voor het Inlichtingenbureau en op deze manier de bal bij gemeenten legt”, zegt van Eck. Ze noemt de huidige juridische status nogal schimmig. Het ministerie zelf erkent dat de huidige status ‘verwarrend en onduidelijk’ kan zijn, blijkt bij navraag volgens een woordvoerder. “Daarom gaat deze constructie veranderen”, aldus de zegsman, terug naar ‘verwerkingsverantwoordelijke’. “Naar verwachting per 1 juli.”

Hoge terugvorderingen

Divosa, de vereniging van gemeentelijke sociale diensten, vindt het goed dat er een landelijke stichting is die vroegtijdig conflicterende data signaleert. “Hiermee kan fraude worden voorkomen”, zegt Chris Wallis, procesmanager bij Divosa. “Tegelijkertijd kan ook worden voorkomen dat kwetsbare mensen die om welke reden dan ook een fout maken, dat pas laat horen en daardoor hoge terugvorderingen krijgen. Het Inlichtingenbureau helpt gemeenten om snel in te kunnen grijpen.”

Het Inlichtingenbureau is niet de enige semi-overheidsorganisatie die bezig is met het samenvoegen van data over burgers. Zo koppelt ook bijvoorbeeld het Bureau Keteninformatisering Werk en Inkomen (BKWI) digitale gegevens van burgers en bedrijven aan elkaar. BKWI is een zelfstandig onderdeel van UWV en en werkt in opdracht van het ministerie van SZW.

En er is de stichting Rinis – Routerings instituut (inter)nationale informatiestromen – die ook zorgt voor digitale gegevensuitwisseling, wederom van UWV en SVB en de Belastingdienst, maar ook bijvoorbeeld van het Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) en Zorgverzekeraars Nederland.

Verdenking van fraude

Deze bureaus maken het overheidslandschap ontzettend intransparant, zegt Arjan Widlak, directeur van het non-profit onderzoeksnetwerk Kafkabrigade. “Het grootste probleem voor burgers is dat ze negen van de tien keer geen idee hebben welke gegevens waar worden gedeeld en hoe ze die kunnen opvragen”, zegt hij. “Als je als burger vanwege verdenking van fraude tegenover de overheid komt te staan, moet je weten hoe je je kunt verdedigen en hoe je beschikking kan krijgen over je eigen dossier. Door de lappendeken aan stichtingen die persoonsgegevens verwerken wordt dat steeds moeilijker.”

De Bijstandsbond sluit zich daarbij aan. “Dat aan de overheid gelieerde clubs zoveel informatie verwerken, schaadt de privacy van burgers. Ook als wat ze doen volgens de wet mag”, zegt woordvoerder Henk Kroon. Het is, weet hij uit ervaring, enorm lastig om informatie van de bijstandsgerechtigden die hij bijstaat te kunnen verzamelen. “Dit soort stichtingen mogen nooit iets zeggen, vanwege de privacy. Ze werken voor de overheid, maar zijn er niet voor de burger”, zegt Kroon.

Lees ook:

Je dochter steunen, niet met geld, en dan tóch een fout maken volgens de gemeente. ‘Waar is de compassie?’

Ze steunden hun dochter wel, maar niet met geld. Toch zegt de gemeente: u zat fout. De dochter moet 7692 euro terugbetalen. Welke ouders zouden het anders doen?