Amnesty: Etnisch profilerende medewerkers van de Belastingdienst moeten worden gestraft

Dat de Belastingdienst zich jarenlang schuldig heeft gemaakt aan etnisch profileren, mag niet onbestraft blijven, zegt Gerbrig Klos van Amnesty International. “Elke ambtenaar kent Artikel 1 van de Grondwet. Discriminatie mag niet: je kunt niet de ene burger anders behandelen dan de andere vanwege zijn herkomst. De Belastingdienst geeft nu toe dat dit toch is gebeurd en dat ambtenaren dit zelfs hebben georganiseerd. Dat moet consequenties hebben voor de betrokkenen.”

Trouw en ‘RTL Nieuws’ onthulden maandag dat mensen met een dubbele nationaliteit voor een extra controle werden geselecteerd bij de aangifte van de inkomstenbelasting. Dit speelde tussen 2012 en 2015. Volgens de Belastingdienst betreft het ruim 11.000 mensen.

Data-analyse is voor de Belastingdienst een groeiend terrein. Op de website van de Belastingdienst staat dat de afdeling data & analytics “aan slimme innovaties werkt die de maatschappij miljoenen opleveren”. Aan de hand van data stelt deze afdeling risicomodellen op: welke groep moet extra grondig worden gecontroleerd? Een data scientist van de Belastingdienst vertelt dat het “een kick” geeft om de juiste dataselecties boven water te krijgen.

“Als data scientist werk je hier met een ongekende hoeveelheid gegevens. Logisch, want heel Nederland is je klantenbestand. Alle data die er zijn, worden bij ons binnengebracht en ontsloten – zo noemen we het opwerken van ruwe data naar bruikbare gegevens. Echt, je zit hier boven op een datagoudmijn”, zegt de data-expert, die eerder bij Marktplaats werkte.

‘De Toeslagenaffaire laat zien hoe meedogenloos de maatregelen waren’

Klos zegt als specialist etnisch profileren van Amnesty dat de Belastingdienst geen webshop is. “Het gaat hier om mensenrechten, niet om de maximale opbrengst. In de Toeslagenaffaire zien we hoe meedogenloos de maatregelen waren tegen burgers en hoe diep zij in de financiële problemen zijn gekomen.” In dit dossier werd van duizenden ouders, onterecht of op basis van kleine foutjes, de kinderopvangtoeslag stopgezet en teruggevorderd. Veel gedupeerden hebben een dubbele nationaliteit.

Wat als deze zoekmethodes veel fraude onthullen? Is er dan geen maatschappelijk belang? Klos: “Discriminatie treft niet alleen de mensen die direct geraakt worden, maar de hele gemeenschap. Het zorgt voor een gevoel van vervreemding, voor psychische problemen en voor een geschaad vertrouwen in de overheid. Artikel 1 van de Grondwet respecteren is veel belangrijker dan een grotere pakkans.”

Amnesty houdt zich al jaren bezig met etnisch profileren door de politie en andere overheidsorganisaties. “Het is verboden”, zegt Klos. “Als een politie-agent een auto aan de kant van de weg zet, alleen omdat er twee mensen van een bepaalde etniciteit in zitten, dan is dat discriminatie. Vaak wijzen functionarissen op hun ervaring of kennis uit het verleden. Maar dat zijn riskante redeneringen. Die ervaringen zijn ook gevoed door vooroordelen.”

Vooroordelen versterken zichzelf

Risicoprofielen ontstaan in toenemende mate geautomatiseerd. Computers doorzoeken grote databestanden en zoeken naar patronen. Daarbij wordt een algoritme gebruikt: een reeks instructies, zoals een recept in de keuken. Het gevaar is dat algoritmes van opsporingsinstanties niet neutraal zijn, maar vooringenomen. Als een bepaalde bevolkingsgroep extra scherp wordt gecontroleerd, zal dat leiden tot meer resultaten. Het systeem ‘leert’ uit die resultaten dat deze groep meer fraude pleegt. Zo versterkt het vooroordeel zichzelf.

Het etnisch profileren door de Belastingdienst doet denken aan een systeem dat de overheid gebruikte om uitkeringsfraude op te sporen. Hierbij werden databestanden gekoppeld en vergeleken. In februari bepaalde de rechtbank van Den Haag dat de overheid hiermee moet stoppen. Het zogeheten Systeem Risico Indicatie, oftewel SyRI, is niet transparant. De speciale VN-rapporteur voor extreme armoede en mensenrechten reageerde verheugd, omdat SyRI zich vooral richt op arme buurten en het systeem fundamentele burgerrechten schendt.

Amnesty pleitte eerder dit jaar in de Tweede Kamer voor een algoritmewaakhond. Klos: “Een toezichthouder die de systemen begrijpt en erin kan duiken. Wat de Autoriteit Persoonsgegevens doet is onvoldoende. Die onderzoekt of persoonsgegevens op de juiste wijze worden verwerkt. Het probleem van discriminatie blijft onderbelicht.”

Lees ook:

Belastingdienst erkent: toch sprake van etnisch profileren

Al een jaar hangt de vraag in de lucht: deed de Belastingdienst nu aan etnisch profileren of niet? Ja, erkent de fiscus nu na onderzoek van Trouw en RTL Nieuws.

‘Ik heb alles geprobeerd, maar de Belastingdienst luistert niet’

Al dertien jaar zit Jolanda Syed in de schulden, omdat zij volgens de fiscus onterecht kinderopvangtoeslag ontving. Nu, vijftien jaar later, is zij nog altijd niet van haar schuld af.