Bijna een kwart van de Nederlandse gemeenten heeft vorig jaar de eigen bijstandsregels versoepeld. Toch merken sociaal advocaten nog maar weinig van die pogingen om de menselijke maat vaker te hanteren.
Mensen met een bijstandsuitkering mogen in steeds meer gemeenten een beperkt bedrag aan schenkingen ontvangen zonder dat hun uitkering meteen omlaaggaat. Dat blijkt uit een inventarisatie van Platform Investico voor Trouw, EenVandaag en De Groene Amsterdammer. Zeker 84 gemeenten, variërend van Den Haag tot Kerkrade en van Schiermonnikoog tot Twenterand, pasten daarvoor in 2021 actief hun eigen regels aan.
De meeste gemeenten hebben een bedrag tot 1200 euro per jaar vrijgesteld. Het wordt voor bijstandsgerechtigden zo makkelijker om steun van familie of vrienden te krijgen in de vorm van pakweg een tweedehands laptop, een koelkast of een financiële bijdrage voor het halen van een rijbewijs.
Nieuwe wasmachine
Wie een bijstandsuitkering krijgt, moet in beginsel alle giften en inkomsten aan de gemeente melden. Krijgt iemand bijvoorbeeld 300 euro toegestopt van een gulle vriend, dan gaat de uitkering met diezelfde 300 euro omlaag. Bijstand is immers bedoeld als laatste vangnet. Wie andere inkomsten heeft - ook als dat via een gift is - krijgt dus een lagere uitkering.
Die strikte interpretatie leidt nogal eens tot frustratie bij bijstandsgerechtigden, die hun financiën tot in detail moeten verantwoorden. Er kwam de afgelopen jaren een aantal verhalen in de publiciteit over mensen die vanwege een gift hard werden aangepakt. Bijvoorbeeld over een vrouw uit de gemeente Wijdemeren, die 7000 euro aan bijstand moest terugbetalen omdat ze wekelijks een tas boodschappen van haar moeder kreeg.
De landelijke ophef die daar ruim een jaar geleden over ontstond, vormde voor veel gemeenten de eerste aanleiding om het beleid aan te passen. De Tweede Kamer nam bovendien al een motie aan om de vrijstelling van 1200 euro tot landelijk beleid te verheffen. De uitwerking daarvan is echter aan het nieuwe kabinet.
Een vis of een hengel
Veel gemeenten hebben daar dus niet op gewacht. In gemeenten die hun eigen regels al versoepelden, worden in veel gevallen ook donaties van de voedselbank, schadevergoedingen en loterijwinsten tot 200 euro door de gemeente ongemoeid gelaten, evenals giften om een schuld af te lossen.
Enkele gemeenten hebben al langer een giftenbeleid. In Meppel kregen bijstandsgerechtigden al in 2015 een vrijstelling voor giften tot 2500 euro. Die gemeente besloot giften voor betaling van een studie of het halen van een rijbewijs zelfs helemaal vrij te stellen. “Als je wilt dat mensen weer kunnen meedraaien in de maatschappij, geef je ze dan een vis of een hengel?”, zegt wethouder sociaal domein Henk ten Hulscher daarover. In Amsterdam zijn sinds 2018 giften tot 1200 euro vrijgesteld. De gemeente Enschede heeft sinds 2019 een giftenbeleid, maar verhoogde de grens vorig jaar van 500 naar 1200 euro.
Voor koerswijziging is meer nodig
De golf aan versoepelingen illustreert een bredere verandering in het denken over bijstand. Jarenlang lag de nadruk vooral op het tegengaan van misbruik. Onder meer door de toeslagenaffaire kwam meer aandacht voor de keerzijden van streng beleid waarbij elk bedrag moet worden verantwoord.
Maar voor een echte koerswijziging is veel meer nodig, vinden ook gemeenten zelf. Zij drongen eerder al via de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) aan op herziening van de wetgeving over bijstand. Bovendien blijkt uit een enquête van Investico onder ruim honderd sociaal advocaten en raadslieden dat zij nog weinig merken van een meer meegaande houding. Slechts een op de vijf respondenten vindt dat gemeenten het afgelopen jaar coulanter zijn geworden. Zo kunnen relatief kleine fouten nog altijd tot hoge terugvorderingen van vele duizenden euro’s aan bijstand leiden.
Juist niet voor boodschappen
Opvallend is verder dat de ‘boodschappenaffaire’ uit Wijdemeren inmiddels al een slechte aanleiding is gebleken. Want ook bij een vrijstelling van 1200 euro is een wekelijkse tas boodschappen niet toegestaan. Dit omdat zo’n vrijstelling alleen mogelijk is voor incidentele giften, en niet voor structurele inkomenssteun.
Sterker nog: zelfs een incidentele tas boodschappen mag nu niet, zo oordeelde de rechter vorig jaar in de Wijdemeren-zaak. De wet ziet geschonken boodschappen namelijk niet als een gift, maar als een manier om kosten te besparen. De gemeente is in dat geval juist wél verplicht de hoogte van de uitkering aan te passen. Dat oordeel van de rechter staat een vrijstelling van 1200 euro per jaar overigens niet in de weg. Het betekent alleen dat boodschappen daarvan zijn uitgezonderd.
Lees ook:
Vrouw in de bijstand die gratis boodschappen kreeg, hoeft boete maar deels betalen
De vrouw uit Wijdemeren die wekelijks een tas boodschappen van haar moeder ontving, is terecht door de gemeente gekort op haar bijstandsuitkering. Dat oordeelt de rechter in hoger beroep. Wel verlaagde hij de terugvordering fors, van 7000 naar 2800 euro.
Een hoge boete bij een klein foutje: Enschede wil breken met jaren ‘te streng’ sociaal beleid, maar hoe?
Het sociale beleid van de gemeente Enschede was jarenlang erg streng en dat leidde tot een aantal pijnlijke uitwassen. De gemeente riep daarom een ‘Commissie menselijke maat’ in het leven.
