Volgens hoogleraar Mariska Kret kunnen andere diersoorten ons nog veel leren op het gebied van emotie

Hoe meet je emotie? Bij mensen lijkt het een vrij eenvoudig verhaal: je vraagt een proefpersoon gewoon hoe hij of zij zich voelt. En als je wilt onderzoeken hoe een mens op de emotie van een ander reageert, dan zet je gewoon acteurs in. Toch is dat volgens de Leidse hoogleraar cognitieve psychologie Mariska Kret allemaal wat kort door de bocht. “Bij wetenschappelijke enquêtes bijvoorbeeld, moet je altijd heel goed oppassen dat je geen sociaal wenselijke antwoorden krijgt. Dat is dus geen kwestie van ‘even’ wat vragen stellen. En het gebruik van acteurs heeft ook zijn beperkingen. Een acteur die boosheid speelt is toch echt iets anders dan een persoon die oprecht boos ís. In het uiten van een échte emotie kunnen heel subtiele signalen zitten die je niet zomaar na kunt spelen, maar die wel relevant zijn voor een persoon die erop reageert.”

Om meer te leren over het ontstaan, de functie en de uiting van onze emoties neemt psycholoog Kret dan ook geregeld haar toevlucht tot de emoties van dieren. “Eigenlijk moet je zeggen: ándere dieren”, verbetert zij. “Ik zie de mens niet als een soort die helemaal losstaat van de andere dieren. Natuurlijk, we hebben een heel gecompliceerde taal en nog een aantal belangrijke verschillen. Maar in wezen is dat allemaal een glijdende schaal. Dat geldt zeker ook voor emoties.”

Emotionele dieren

Volgens Kret lijdt het geen enkele twijfel dat bijvoorbeeld onze meest nabije verwanten in het dierenrijk, de chimpansees en ook de iets kleinere bonobo’s, emotionele dieren zijn. “Lang geleden was dat vloeken in de kerk van de biologie. ‘Antropomorfisme’ werd het genoemd, als je zogenaamd menselijke eigenschappen op dieren plakte. Maar dat taboe is er echt wel af. Als een seksueel opgewonden chimpansee stiekem probeert te paren met een vrouwtje en hij wordt vervolgens aangevallen door een boze soortgenoot die hoger in rang is, rent hij bang weg, gilt om hulp en trekt een specifieke, onderdanige grimas om duidelijk te maken dat hij de boodschap begrepen heeft. Dan is het wel heel gekunsteld om daar geen emoties op te mogen plakken.”

Erkennen dat ook dieren emoties hebben is één ding. Ze meten is twee. Toch is dat tot op zekere hoogte wel mogelijk, zegt Kret. “In het uiten van emotie zitten signalen waar je min of meer controle over hebt, zoals je groot maken wanneer je boos bent. Dat doen zowel boze mensen als boze apen en andere dieren. Maar er zijn ook signalen waar je geen invloed op hebt. Je pupilgrootte zegt bijvoorbeeld iets over emotie, en ook je hartslag of het zweten, wat je aan je vingertoppen kunt meten, zijn signalen van je gemoedstoestand. Psychologen kunnen daar hun voordeel mee doen.”

Spiegelen

Op het popfestival Lowlands onderzochten Kret en collega’s ooit wat de relatie was tussen de grootte van de pupil van proefpersonen en de uitkomst van een blind date die door de onderzoekers was geëngageerd. Kret: “De eigenlijke pupilgrootte was op zo’n festivalsetting lastig te meten, maar die hangt gelukkig ook samen met de geleiding van de huid. Wanneer wij zagen dat een proefpersoon aan de ene kant van de tafel een betere huidgeleiding kreeg, en daarmee ook grotere pupillen en de persoon aan de andere kant kreeg in reactie daarop óók grotere pupillen, dan was de kans dat ze telefoonnummers gingen uitwisselen een stuk groter, dan wanneer een vergrootte pupil níet door de ander werd gespiegeld.”

Ook apen blijken emoties van soortgenoten meetbaar op te pikken en te spiegelen. “Chimpansees en bonobo’s kijken bijvoorbeeld nadrukkelijker naar plaatjes van emotionele soortgenoten, dan naar neutrale apenplaatjes”, ontdekte Kret. Saillant detail: chimpansees blijken daarbij vooral geïnteresseerd in de emoties van groepsgenoten. Bonobo’s, die in de volksmond bekend staan als de vredelievende variant van de chimpansees, reageren juist sterker op de emoties van soortgenoten uit andere groepen.

Al met al is onderzoek van diergedrag bijzonder interessant voor psychologen die meer willen weten over het functioneren van emoties bij mensen, zegt Kret. “Bovendien kunnen psychologen niet alleen leren van dieren, maar ook van biologen”, weet zij na zelf het nodige apenonderzoek te hebben gedaan. “Als gedragsbiologen iets goed kunnen, dan is het wel heel geduldig naar dieren kijken. Ik heb dat ook echt moeten leren, wanneer ik apen uit mijn onderzoek bijvoorbeeld op een touchscreen iets wilde laten aanwijzen.”

Slim genoeg om dieren te begrijpen

“Op Netflix staat de prachtige documentaire My Octopus Teacher, over een duiker die een emotionele band lijkt op te bouwen met een octopus. Daar kan je lacherig over doen, maar volgens mij is de enige reden dat we niet weten of een octopus echte emoties heeft, het feit dat wij niet zo makkelijk met een octopus kunnen communiceren. Ze zijn zó anders en ‘spreken’ een heel andere taal. Om die reden vroeg de Nederlandse bioloog Frans de Waal zich in een van zijn laatste boeken ook af of wij wel slim genoeg zijn om te weten hoe slim dieren zijn.”

Ondertussen maken wij het onszelf in de moderne tijd ook niet makkelijker om emoties te uiten tussen soortgenoten, constateert Kret. “De sociale media zijn wat dat betreft lang niet altijd een verrijking. Het is heel fijn dat ik tijdens het overwerk even kan facetimen met mijn zoontje. Tegelijk wil je niet weten hoeveel bagger ik in mijn mailbox en in mijn tijdlijn krijg, wanneer ik een opiniebijdrage in de krant zet over het psychologisch perspectief van ‘dick pics’, waar nu zoveel over te doen is. Mensen kieperen de ergste dingen over de digitale schutting. En nu we steeds vaker via een computercameraatje met elkaar praten, kunnen we elkaar per definitie ook niet meer in de ogen kijken om te zien hoe de ander eraan toe is. Wat dat betreft zou het misschien een goede stap zijn als computerfabrikanten de camera midden in het beeldscherm achter het glas zouden kunnen verstoppen, zoals soms in een onderzoeksopzet al mogelijk is. Dat we elkaar tenminste weer in de ogen kijken.”

In haar Tussen glimlach en grimas, dat volgende week verschijnt, geeft Kret een overzicht van het onderzoek dat haar eind vorig jaar op een leerstoel cognitieve psychologie in Leiden bracht. De belangrijkste les uit al die jaren onderzoek, zegt Kret zelf: “We moeten openstaan om van iedere andere diersoort iets te leren. Ook op het gebied van emotie. En daarmee moeten we ook meteen de verantwoordelijkheid nemen om ze beter te beschermen en verzorgen.”

Mariska Kret: Tussen glimlach en grimas. Uitingen van emoties bij mens en dier.
Atlas Contact, 240 blz.; €22,99.
Verschijnt 25 maart.

Lees ook:

De mens is een dier, maar dieren zijn geen mensen

De natuur verdient respect, maar niet omdat ze menselijk is – dat is ze niet. In een essay zette bioloog Jelle Reumer dat uiteen.