Vogelgriep in de Oostvaardersplassen: laat de slachtoffers met rust

Al wekenlang komen de meldingen binnen: tientallen dode kanoeten op een strand op Schiermonnikoog, grote aantallen dode ganzen langs de Waddenkust, zelfs een kanoet in het centrum van Amsterdam. En dat is dan nog los van de één miljoen Nederlandse kippen en ander pluimvee dat ziek is geworden of preventief wordt afgemaakt vanwege de vogelgriep.

Twee weken terug week konden ook de Oostvaardersplassen aan het lijstje worden toegevoegd. Boswachter Hans-Erik Kuypers vond enkele dode ganzen en zag ook individuele, zieke dieren versuft, ver buiten de groep zitten. Drie dode ganzen liet hij onderzoeken door Wageningen University & Research en die bevestigden vorige week: vogelgriep. Hoe erg de uitbraak in de Oostvaardersplassen op dit moment is en welke precieze variant van het virus het betreft durft Kuypers niet te zeggen.

Nog steeds grote grazers geschoten

“We gaan bewust niet door het gebied rijden om dode vogels te zoeken”, zegt hij. “Hoe meer onrust je in het gebied veroorzaakt, hoe meer je het virus potentieel verspreidt.” Staatsbosbeheer gaat overigens wel door met het ‘faunabeheer’ in de Oostvaardersplassen, wat betekent dat er nog steeds grote grazers geschoten worden, “maar niet waar dat watervogels kan verstoren”, voegt Kuypers daaraan toe.

Een bijzondere melding kwam van de Amsterdamse dierenambulance. Die vonden een kanoet met ‘duidelijke neurologische ziekteverschijnselen’ in het hartje van Amsterdam. Diezelfde week werden ook tientallen dode kanoeten op het strand van Schiermonnikoog gemeld, een plek waar deze strandlopersoort ’s winters van nature thuishoort. Op beelden van de regionale omroep was te zien hoe een lokale vogelopvang nog probeerde om één van de zieke vogels met sondevoeding op te lappen.

Viroloog Thijs Kuiken zag het met grote verbazing aan. “Er zijn heldere protocollen voor de opvang van dieren met vogelgriep. Wanneer vogels ernstige symptomen van het virus vertonen, zoals scheef gehouden kop, of andere neurologische verschijnselen, is er eigenlijk maar één oplossing: in laten slapen en alles goed ontsmetten”, aldus Kuiken. “En verder eventuele zieke dieren in het wild zo veel mogelijk met rust laten, om verdere onnodige verspreiding te voorkomen.”

Geen zieke dieren aanraken

‘Afblijven en met rust laten’ is ook het belangrijkste advies dat boswachter Kuypers nu aan de bezoekers van de Oostvaardersplassen geeft. “Tot nu toe hebben we nog geen zieke dieren gevonden in het voor publiek toegankelijke gebied, maar dat zou natuurlijk alsnog zomaar kunnen gebeuren. Het is daarom zaak om je hond aangelijnd te houden en zelf ook geen zieke dieren aan te raken of mee te nemen. En zelf doen we nu ook even geen werkzaamheden in het terrein waardoor vogels op zouden kunnen vliegen. Dit is vooral een kwestie van uitzieken en hopen dat de schade meevalt.”

Hoe vervelend het ook is voor de individuele dieren die het betreft, voor de meeste soorten maakt viroloog Kuiken zich niet direct zorgen. “Voor lokale populaties kan het overigens wel degelijk een probleem zijn”, stelt hij. “Bij eerdere uitbraken van vogelgriep zagen we bij voorbeeld een geschatte sterfte van 25 procent van de kuifeenden in de Gouwzee, wat de lokale populatie aanzienlijk zou kunnen beïnvloeden.”

Over één categorie vogels maakt Kuiken zich wél zorgen. “Voor roofvogels en aaseters kan de vogelgriep echt een serieus probleem vormen. Na de uitbraak van 2016-2017 zagen we bijvoorbeeld dat 10 tot zelfs 40 procent van de overwinterende slechtvalken ten prooi viel aan het virus. In het jaar daarna zagen de vogeltellers van Sovon ook daadwerkelijk minder overwinterende slechtvalken in ons land.

Gewend aan het eten van aas

Aan de top van de voedselketen zijn roofvogels sowieso in lagere aantallen aanwezig dan bijvoorbeeld ganzen of eenden, lager in de voedselketen. Als ze dan ook nog aas eten, zoals zeearenden doen, dan zijn ze ook als eerste de klos als er een dodelijke uitbraak is van de vogelgriep. Wat dat betreft is het hopen dat de zeearenden in bijvoorbeeld de Oostvaardersplassen niet te veel gewend zijn geraakt aan het eten van aas. In Duitsland zijn eerder al tientallen dode zeearenden gevonden met vogelgriep.”

Bij ernstige uitbraken kunnen overigens ook dieren lager in de voedselketen wel serieus geraakt worden. Kuiken: “Bij de uitbraak van deze winter zijn er in Solway Firth, op de grens van Schotland en Engeland, tenminste vierduizend brandganzen omgekomen. Die winter werden er op één Duits Waddenstrand ook drieduizend dode kanoeten gevonden, wat ook een substantieel aandeel is.”

Het virus dat sinds oktober 2021 huishoudt onder pluimvee en wilde vogels in West-Europa, is zo goed als identiek aan het virus dat een jaar eerder ook al rondging. Dat wil volgens Kuiken zeggen dat het zich inmiddels genetisch zó heeft aangepast dat het zich kan handhaven in wilde vogelpopulaties. Daarnaast is de vogelgriep deze winter ook voor het eerst de Atlantische oceaan overgestoken. Uit de genetische analyse van het virus dat bij pluimvee op een boerderij in het Canadese Newfoundland werd gevonden, bleek dat dit alleen maar door Europese trekvogels naar binnen kon zijn gebracht.

Oversteek naar Newfoundland

Vorige week werd in South Carolina al een smient met vogelgriep aangetroffen. Kuiken: “In 2014 is een hoog-pathogeen vogelgriepvirus ook al eens de Beringstraat tussen Azië en Noord-Amerika overgestoken, maar die uitbraak liep enkele maanden later in het midden van de Verenigde Staten dood. Nu is de afloop een stuk minder zeker. Het virus dat nu rondgaat heeft al bewezen dat het zich stabiel kan handhaven in wilde vogelpopulaties, dus met de oversteek naar Newfoundland, zou de vogelgriep zich wel eens definitief in Noord-Amerika kunnen hebben gevestigd.”

Waar er voor de wilde vogels en de natuurbeschermers niet veel anders op zit dan afwachten en hopen op een goede afloop, wordt er tussen vogelbeschermers en de pluimvee-industrie wel volop gediscussieerd over de schuldvraag. Kuiken is daar heel helder in. “Ja, de wilde vogels zijn er de oorzaak van dat het virus de oceaan is overgestoken en ja, wilde vogels kunnen hier ook pluimveehouderijen besmetten. Maar onder wilde vogels komt van nature alleen het laag-pathogene, dus de milde variant van de vogelgriep voor. Als je terug gaat kijken waar de hoog-pathogene, dodelijke virussen zijn ontstaan, dan is dat in bijna alle gevallen in de pluimvee-industrie. Van de 39 varianten van hoog-pathogene vogelgriep die we uit de historie kennen, zijn er 37 ontstaan in de intensieve pluimveehouderij. En van die 37 komen er 14 uit Europa.”

“In 2003 was er bijvoorbeeld een uitbraak van het virustype H7N7, waarbij in Nederland, Duitsland en België 30 miljoen kippen zijn afgemaakt. Dat virus was ontstaan in een Nederlandse kippenschuur. Het is dus ook zeker niet alleen in Azië dat deze probleemvirussen ontstaan, al is het virus dat meer dan 25 jaar terug ontstond in een Chinese ganzenhouderij tot nu toe wel de meest hardnekkige en destructieve.”

Intensieve dierhouderij

Over de oplossing op de langere termijn is Kuiken dan ook helder. De huidige problemen in de pluimvee-industrie zouden we voor een deel kunnen oplossen met vaccins, zij het dat daar handelsbeperkingen voor zijn afgesproken. Als we écht willen voorkomen dat er nieuwe, hoog-pathogene vogelgriep ontstaat, dan moeten we de intensieve dierhouderij in de toekomst echt over een andere boeg gooien. Nu is dat een te grote bron van mutaties die van de natuurlijke, laag-pathogene virussen een dodelijke variant kunnen maken.”

Lees ook:

De pluimveehouder wil maar één ding: vaccineren

De huidige uitbraak van de vogelgriep is groter dan ooit. Alleen al in Nederland zijn sinds eind oktober bijna een miljoen dieren geruimd. ‘Voor ons is dit een onwerkbare situatie zolang we niet mogen vaccineren’, vindt pluimveehouder Jan Verhoijsen.