Van Vermeer-fans tot Shell-personeel: de doelgroep van het klimaatmuseum is breed

“Het is een toxisch archief”, zegt Niekolaas Johannes Lekkerkerk (34) op zorgelijke toon, alsof hij over grondverontreiniging of een vuilnisbak praat. Maar hij heeft het over een walvis. Lekkerkerk wijst naar een videoscherm in de ondergrondse expositieruimte van het nieuwe kunstcentrum waar hij directeur is: Radius, in Delft. Stukken walvis – een aangespoeld exemplaar – worden op groot scherm van dichtbij getoond. Er zijn sporen van gif, microplastic. Allemaal op het mooie, gladde dierenlijf beland door zeevervuiling. “De walvis kun je zien als een van de meest vervuilde diersoorten op aarde”, zegt Lekkerkerk.

Het kunstwerk is gemaakt door Vibeke Mascini. Zij heeft een kleine solo-expositie op een van de eerste tentoonstellingen in het onlangs (na corona) geopende Radius, gevestigd in een oude watertoren met pomphuis. Het kunstcentrum staat volledig in het teken van milieu, natuur en klimaat. Bij Mascini staan die thema’s vaak centraal. Er hangen t-shirt in Radius, tweedehands op de kop getikt, maar tot mode-items getransformeerd door er tekstlabels aan te naaien waar geen wasvoorschriften op staan maar een diepzinnige tekst. Dat geeft zo’n rommelmarktshirt opeens catwalk-allure. Dat roept de vraag op; wat is waardevol of waardeloos? In de expositieruimte van Radius, het cirkelvormige ondergrondse pomphuis uit 1918, staan verder twee vaten van Mascini’s hand, het lijken net enorme brandblusflessen. “Er zit waterstof in”, weet Lekkerkerk.

Mascini heeft een fascinatie voor energiebronnen die schoon zijn. Of lijken te zijn. Ze maakte een videokunstwerk over een smeltend ijslandschap in Zwitserland. Het stromende smeltwater drijft een generator aan om ‘groene’ elektriciteit mee op te wekken. “Hiermee verwordt een natuurgebied tot een winstlandschap, waarbij gekapitaliseerd wordt op een ecologische catastrofe”, staat te lezen in de brochure die bezoekers van de tentoonstelling in handen krijgen. “Cynisch”, zegt Lekkerkerk kortweg over elektriciteitsproductie met smeltwater.

Wat tekst en uitleg is zeker geen overbodige luxe bij de kunst die Radius toont. Het gaat over natuur en klimaat, dat zie je meestal direct. Maar wat zien we nu eigenlijk en wat is het idee van de maker? Een stapel zoutblokken heeft een mooi kleurenpallet. Dat dit kunstwerk, gemaakt door Julian Charrière, bedoeld is om te laten zien dat er een Zuid-Amerikaans zoutlandschap op het spel staat als lithiumbedrijven hun gang kunnen gaan, dat verzin je er zelf niet bij. Er zijn veel video’s in Radius te vinden zijn. Kunstzinnige mini-documentaires vaak. De een laat de praktijk van goudwinning (met alle schadelijke effecten van dien) zien, de ander toont de industrie achter de winning van europium, gebruikt voor heldere kleuren in televisieschermen en in geldbiljetten.

Een ander beeldkunstwerk toont de enorme fabrieken en pijpenstelsels die schuil gaan achter het mooie begrip CO₂-afvang en -opslag. Dat is een industrie op zichzelf, zo wordt zichtbaar. “Veel mensen hebben daar geen idee bij”, denkt Lekkerkerk. Na het zien van de video’s wel, is de inzet van Radius. Volgens Lekkerkerk wil het kunstcentrum bezoekers vooral informeren en aan het denken zetten.

Beoogde doelgroep: iedereen met interesse in milieu en klimaat, van leek tot kenner. “De milieubewuste Ekoplaza-klant zal hier vooral zijn eigen gelijk bevestigd zien”, zegt Lekkerkerk. Hij hoopt daarom een middenmoot te trekken, van burgers die het milieu belangrijk vinden, maar nog zoekende zijn naar inhoudelijke opvattingen. “Daar horen de toeristen die Delft bezoeken ook bij.” Wat zou er nou mooier zijn, zegt de museumleider, dan het aantrekken van dagjesmensen en toeristen die voor de kunst van Vermeer naar Delft zijn gekomen? “We mikken op 10.000 bezoekers per jaar”, zegt Lekkerkerk. Of Radius een aantrekkingskracht heeft moet het jonge museum nog ondervinden..

Over de interesse voor de openingsexpositie over de zee is de instelling tevreden. Enorme prestatiedruk zegt Lekkerkerk niet te ervaren. Want hoewel hij wel meerdere subsidiegevers heeft, die streefcijfers voor bezoekers hanteren, is het complex nabij het historische hart van Delft (eerder van waterbedrijf Evides) opgekocht door zijn vader Robert Lekkerkerk, een vastgoedondernemer in Delft. Door Radius te openen willen de initiatiefnemers de kunsten een rol geven in het klimaatdebat. “Kunst is in staat om met verbeelding te laten zien hoe het anders kan, welke alternatieve wereld mogelijk is.”

Blikvanger

Een van de blikvangers in Radius is een wandtapijt, gemaakt door kunstenaar Miriam Sentler in samenwerking met het Textiellab in Tiburg. Het grote weefwerk toont een ratjetoe van wezens en bouwwerken in een zeelandschap. Er staan schepen en boorplatforms, maar ook goden, zeedraken, heiligen, walvissen, haaien en octopussen. Sentler heeft mythes uit de oudheid en Bijbelse vertellingen letterlijk verweven met energiewinning door fossiele bedrijven. Het klassieke logo van het Italiaanse gasbedrijf ENI, een zespotige hond, valt direct op.

Een van de belangrijkste boodschappen die Sentler, volgens haar eigen beschrijvingen, in het kunstwerk stopte, is dat de fossiele energie-industrie zichzelf een machtige en bijna goddelijke rol toebedeelt. Boorinstallaties worden soms vernoemd naar mythologische figuren, alsof het helden zijn. Sentler brengt dat in beeld om ‘de kapitalistische marketingmethoden voor fossiele brandstoffen ter discussie te stellen’. En: ‘om de groeiende invloed van de industrie op het beheer van de hulpbronnen van de Aarde te begrijpen’.

Kunst om zowel te reflecteren dus, als om kritiek te spuien. “Een beetje activisme mag en moet, als het om zo’n urgent thema als klimaat gaat”, zegt Lekkerkerk. “Je hoeft als bezoeker hier echt niet als lid van Extinction Rebellion het pand te verlaten”, zegt hij met een knipoog. “Maar een kritischer houding tegenover het systeem dat bijdraagt aan schade en vernietiging is welkom.” Om bezoekers meer te bieden dan kunstwerken alleen biedt Radius een programma aan, met fora, lezingen en debat en filosofische beschouwingen. Dat blijft Radius doen, ook bij de komende exposities. Die gaan over bos en het antropoceen (de tijd waarin de menselijke voetafdruk alles op aarde onomkeerbaar platdrukt).

In de kromme krochten van het pompgebouw zingt een afbeelding van de zon de bezoekers tegemoet. De ode is niet gericht aan de mens, maar aan de aarde. “Het is een liefdesverklaring”, zegt Lekkerkerk over dit kunstwerk van Agnieszka Polska. Hij loopt verder, door het koele gangenstelsel. Onder glazen kappen staan kleurrijke sculpturen. Het lijken net stukken koraal, zo fel en organisch. Maar schijn bedriegt. De objecten zijn door kunstenaar Bianca Bondi gemaakt van huishoudelijke materialen, afval dus. Het is haar waarschuwing voor ‘een verzwolgen wereld die langzaam tot huiselijke overblijfselen van een ontbindende Aarde fossiliseert’. Dat zou een risico zijn, wanneer politici, bedrijven en burgers te lang hun kop in het zand steken.

De introductiefilm in de ontvangstruimte van Radius is daar het toonbeeld van. Het is Climate of concern, de film die olie- en gasreus Shell in 1991 maakte met waarschuwingen over de opwarming als gevolg van gebruik van zijn eigen handelswaar, fossiele brandstof. Ondertussen deed Shell, zo is de consensus onder wetenschappers en milieuorganisaties, nauwelijks iets om de bakens te verzetten. Op stickers en luciferdoosjes die Radius uitbracht zijn de diepe, inhoudelijke beschouwingen opeens ver te zoeken.

‘Dood gaan we allemaal. Shell helpt’, staat erop. Zo’n platte kreet, van kunstcollectief Zwarte Kat, helpt de discussie ook verder, vindt Lekkerkerk. “Ik ben wel benieuwd wat het personeelsleden van Shell ervan zouden vinden.” Ook die verwacht hij over de vloer te krijgen in Radius, via een organisatie die delegaties van bedrijven naar de klimaatexpositie brengt.

Lees ook:

Hiphop en performance: kunst om reflectie over het klimaat aan te jagen

Rapper Ruwhel Emers en kunsthistorica Julia Kantelberg hebben iets gemeen. Ze zien kunst als een sleutel naar de oplossing van de klimaatcrisis.

Deze klimaatgedichten moeten de wereld verbeteren

Een collectief van 130 woordkunstenaars schrijft gedichten over de klimaatcrisis. Ze willen hun lezers betrekken, wakker schudden, waarschuwen. Maar vooral ook: hoop bieden.