Van schimmels tot stikstof: met deze boeken heeft u een groen 2022

Deze periode nodigt uit tot reflectie. Als er érgens diep over na te denken valt, dan is het wel de staat waarin milieu en klimaat verkeren. Vier boeken die de lezer op weg helpen.

Kernenergie is ook de simpele oplossing niet

Dit boek gaat over de energietransitie, dus je zou kunnen zeggen dat het chronisch actueel is. Maar omdat auteur Metske Steensma vrij uitvoering ingaat op de rol die kernenergie zou kunnen spelen is het bundeltje opeens hyperactueel. Immers, Rutte IV wil twee nieuwe nucleaire energiecentrales zien verschijnen op Nederlandse bodem. Dat zou een heleboel CO₂-arme elektriciteit gaan opleveren, waarmee Nederland de opgehoogde klimaatdoelen kan verwezenlijken.

Daar moet het nieuwe kabinet vooral niet blindelings vanuit gaan, beschrijft Steensma. Hij zet een aantal knelpunten op een rij, die het helemaal niet zo vanzelfsprekend maken dat kernenergie een succesnummer kan worden. Een deel daarvan is bekend: de technologie is duur en technisch complex.

Bovendien blijft er gevaarlijk nucleair afval over bij energieproductie met uranium, die ingezet wordt als splijtstof. Het gebruik van thorium – een potentieel alternatief – zou minder afval geven, maar die stof moet zich nog bewijzen in de energiesector.

De uraniumvoorraad is niet oneindig

Het prettige aan dit kritische betoog over kernenergie is dat Steensma goede, wetenschappelijke argumenten gebruikt. Zomaar met meningen strooien, daar doet de natuurkundige niet aan. Verfrissend is dat hij ook een relatief onderbelicht nadeel van kernenergie aanroert. De beschikbaarheid van uranium is eindig. Net zoals olie, aardgas en steenkolen is uranium een bron die uitgeput zal raken. Binnen 85 tot 100 jaar kan de voorraad uranium op zijn. ‘En bij groot verbruik door veel meer landen? Dan nog veel korter.’ Steensma verwijst naar een artikel uit Trouw, dat de gigantische nucleaire voornemens van China beschrijft.

Geen wonder dat de auteur vooral wijst op de glansrol die zonnepanelen en windturbines kunnen spelen in de energietransitie. Die bronnen van energie raken niet uitgeput. Wel hebben turbines en zonnecellen hun eigen uitdagingen en beperkingen. Een duurzame wereld in 2050 kan niet bereikt worden door één schone techniek, is de boodschap die het boek uitdraagt.

Een pageturner is dit niet. Steensma gaat wetenschappelijke taal en afkortingen niet uit de weg, dus hier en daar is de inhoud taai. Maar wie niet bang is voor wat bètatermen en rekensommen en meer wil weten over alle technieken waarmee de wereld de klimaatdoelen van Parijs kan gaan behalen, kan heel wat opsteken. (Frank Straver)

De fantastische wereld onder onze voeten

Toby Kiers, hoogleraar evolutionaire biologie aan de Vrije Universiteit, deelde nog maar een maand geleden enthousiast het onderzoeksproject waaraan ze dankzij een flinke financiële injectie mag beginnen: het in kaart brengen van de belangrijkste ondergrondse ecosystemen van schimmels. Die zijn lang zwaar onderschat, maar inmiddels dringt steeds meer door wat de schimmelnetwerken betekenen voor het leven op aarde.

Schimmels vormen in de bodem kilometerslange verbindingen, waarin ze mineralen vervoeren en verhandelen aan planten. De samenwerking tussen planten en schimmels heet mycorrhiza. Kiers beschreef die samenwerking eerder als een markt, waarin de schimmels fosfor en stikstof leveren in ruil voor koolstof. Haar nieuwe onderzoek moet meer inzicht geven in de capaciteit van schimmels om CO₂ op te slaan. De netwerken zouden weleens een grote rol kunnen spelen in het afremmen van de opwarming van de aarde.

Maar hoewel ze al in de negentiende eeuw zijn ontdekt, weten we nog steeds niet veel van wat schimmels doen en hoe ze in de bodem werken. Duidelijk is inmiddels dat lang niet alle schimmels ziekteverwekkers zijn, maar belangrijk zijn voor de bodem. Klimaatonderzoek was tot dusver echter gericht op wat bovengronds gebeurt.

Een alternatief voor pesticiden

Op het gebied van de mycorrhiza is al wel wat onderzoek verricht. Fervent hobbytuiniers Jeff Lowenfels en Wayne Lewis schreven daar elf jaar geleden een aanstekelijk boek over: Teaming with Microbes, in het Nederlands vertaald als Het Bodemvoedselweb. Ze weerleggen daarin de gedachte dat schimmels schadelijk zijn en moeten worden bestreden. Ze bepleiten juist het gebruik van mycorrhizale schimmels als alternatief voor chemische bestrijdingsmiddelen om gewassen te beschermen of kunstmest om de bodem te verbeteren.

Lowenfels, advocaat en zakenman in Alaska, gaat door op dat thema in zijn nieuwe boek Mycorrhizale schimmels en hun toepassingen dat dit najaar ook in Nederland is uitgebracht. Het behandelt de wetenschappelijke kennis die inmiddels is opgedaan, waarbij met tekeningen de soms wat taaie stof wordt verduidelijkt.

Het tweede deel van het boek gaat dieper in op toepassingen in de landbouw in het algemeen en in bosbouw en tuinbouw in het bijzonder, waarbij schimmels zorgen dat planten weerbaarder worden tegen droogte, ziektes en insectenvraat. Ook het zelf kweken van schimmels komt aan bod.

Mycorrhizale schimmels zijn onmisbaar voor bomen en planten – 90 procent van alle plantensoorten werkt met ze samen – maar ook voor de bodem. Ze verbeteren de structuur, leggen koolstof vast, zorgen er mede voor dat water wordt vastgehouden en ze zijn zelfs in staat vervuiling af te breken. (Onno Havermans)

Te veel stikstof schaadt de natuur, maar ook het klimaat en de gezondheid

Het gaat er vaak over in de krant of op de radio en televisie: de stikstofcrisis. Maar hoe is die ontstaan en wat is het effect? De woningbouw lag stil, auto’s moeten op de snelwegen nog steeds langzamer rijden en de boeren vrezen de toekomst omdat de landbouw een groot aandeel heeft in de te ruime uitstoot van het goedje.

In een boek van de hoogleraren Jan Willem Erisman (milieu en duurzaamheid in Leiden) en Wim de Vries (milieusysteemanalyse in Wageningen) staan alle aspecten van de alarmtoestand die de politiek, de boeren, de aannemers en natuurorganisaties al tweeënhalf jaar in de greep houdt. Stikstof is overal en heeft nut als de aanwezigheid binnen de perken blijft, maar dat is niet het geval.

De ondertitel van Stikstof luidt De sluipende effecten op natuur en gezondheid en daarmee is duidelijk dat te veel stikstof schade toebrengt aan de natuur, maar ook op andere terreinen de samenleving raakt. Om het overzicht van onder meer de diverse verschijningsvormen van stikstof, de juridische regels rond de crisis en de mogelijke oplossingen voor bijvoorbeeld boeren te schetsen, leverden ruim twintig andere wetenschappers bijdragen.

Aantasting van het ecosysteem

“Het is een veelkoppig monster”, schrijft De Vries in het boek. Hij zet uiteen hoe de schade aan de natuur ontstaat en hoe te veel stikstof het ecosysteem in binnenwateren en de zee aantast. Het leidt tot een overmaat aan voedingsstoffen in het water. Het water wordt troebel en de afbraak daarvan onttrekt zoveel zuurstof aan het water dat vissen en andere organismen sterven.

Een overvloed aan stikstof leidt ook tot opwarming van de aarde als het in de bodem of het water wordt omgezet in lachgas (een driehonderd keer sterker broeikasgas dan kooldioxide) en het tast de gezondheid aan via de vorming van smog of door de bijdrage aan fijnstof (aantasting van longen en hart- en bloedvaten). (Jelle Brandsma)

De aarde veert wel weer op, en wij kunnen een handje helpen

Het goede nieuws: de aarde ís in staat weer op te veren. Ze herstelt vrij snel van allerlei aanslagen, of die nu komen van buiten (een meteorietinslag, zoals die van 66 miljoen jaar geleden waardoor de dinosaurussen uitstierven) of van destructieve bewoners (wij mensen). Maar dat wisten we eigenlijk al. Nog beter nieuws is dat we aan dat herstel kunnen bijdragen, en dat wijzelf daar uiteindelijk het meeste profijt van hebben.

‘We kunnen kiezen voor een verwoeste wereld, met slechts enkele soorten en een onvriendelijk leefklimaat voor de mens (de wereld die we in een rap tempo aan het creëren zijn)’, schrijft de Amerikaanse milieujournaliste Judith D. Schwartz ter introductie van haar boek Landherstel. Berichten van ecologische pioniers en van het regeneratief vermogen van de aarde. ‘Of we kiezen voor een wereld met een hernieuwde groene overvloed, de wereld waaraan de mensen en projecten die in dit boek voorbijkomen werken.’

Een van die mensen is Willem Ferwerda, ecoloog en vijf jaar geleden nummer 1 in de Duurzame 100 van Trouw. Ferwerda is oprichter en directeur van Commonland, een organisatie die werkt aan duurzame ontwikkeling en herstel van gedegradeerde gebieden in de wereld. Het basisprincipe van Commonland is 4Returns (viervoudige winst), schrijft Schwartz : financieel kapitaal, natuurlijk kapitaal, sociaal kapitaal en inspiratie.

Dit raamwerk test Ferwerda’s organisatie uit op vier plaatsen: door veeteelt verslechterd gebied in de Zuid-Afrikaanse Karoo, door grootschalige landbouw uitgeputte grond in West-Australië, ontwaterd en verzakt Hollands veenweidegebied en een verdroogde hoogvlakte in Zuid-Spanje. Dit laatste gebied is een van de zeven voorbeelden die Schwartz uitvoerig beschrijft in Landherstel. Ze gaat er op pad met wetenschappers, bezoekt boeren en bedrijven en beschrijft hoe het landherstel in zijn werk gaat.

Breken met de monocultuur

Eenvoudig gezegd komt het neer op gebruikmaken van natuurlijke mogelijkheden. Breken met monocultuur en in plaats daarvan een afwisseling van bomen en struiken die erosie tegengaan en de boer nog voldoende opleveren, begrazing door dieren die natuurlijk voorkomende vegetatie aankunnen, gebruikmaken van waterstromen en eeuwenoude verdeling daarvan.

Het meest aansprekende voorbeeld staat op de omslag van het boek: de transformatie van het kale, uitgeputte Lössplateau in het noorden van China tot een aantrekkelijk groen heuvellandschap. Door plateaus aan te leggen, inheemse flora aan te planten en minder vee te laten grazen is een gebied van 35.000 vierkante kilometer vergroend.

Een van de kernpunten in het boek is luisteren naar en gebruikmaken van de kennis van inheemse bevolkingsgroepen. In het hoofdstuk over de bijdrage die dieren kunnen leveren aan het landschap, beschrijft Schwartz onderzoek van Mariska te Beest, universitair hoofddocent in Utrecht en verbonden aan de Unea Universiteit in Zweden, die met haar team ontdekte dat rendieren van de Sami in het noorden van Noorwegen de dooi van de permafrost tegenhouden door het weggrazen van struiken waardoor open velden ontstaan die de kou langer vasthouden. (Onno Havermans)

Lees ook:

Vrijgevochten debutanten zetten de toon; de beste boeken van 2021 volgens de Trouw-recensenten

Corona als onderwerp leken de schrijvers dit jaar alweer moe. Het levensverhaal heerst als altijd op de bestsellerlijsten.