Van plastic afval maakt Elza Zijlstra kunst, als aanklacht

Op de keukentafel in het huis van kunstenares Elza Zijlstra (37) in Tegelen, staat een bord met stukken plastic. Flessendopjes, een ijsschepje, een slagroomdopje. “Het zou kunnen dat dit slagroomdopje in Frankrijk is weggegooid en nu hier is aangespoeld.” Een keer per week loopt Zijlstra langs de Maas, op tien minuten van haar huis, om plastic te rapen. Van wat ze vindt, maakt ze kleine kunstwerken. Onder de naam Trashworks vraagt ze aandacht voor het probleem van plastic zwerfafval.

Al van kleins af aan is de in Friesland geboren Zijlstra op het strand te vinden. Met haar vader en broer trok ze er geregeld op uit. “Dan nam ik van alles mee: medicijnenpotjes, kogelhulzen, schelpen, noem maar op.” Tijdens haar studie geneeskunde in Nijmegen zocht Zijlstra een creatieve uitlaatklep: “Ik was altijd aan het leren, had ook een rijk sociaal leven, maar ik zocht iets wat niet aan bod kwam in de studie.” Ze begon met schilderen en kleien en bewaarde altijd van alles, om dingen van te bouwen. Tijdens een vakantie in Spanje in 2014 viel haar oog op de stukken plastic op het strand. Ze houdt een blauw stukje omhoog: “Hier zag ik bijvoorbeeld een bootje in.” Ze nam het plastic mee naar haar hotelkamer en begon met de stukjes figuren te maken.

“Eerst dacht ik nog: zoiets vind je niet in Nederland. Maar toen ik hier ging zoeken, zag ik dat ook hier de stranden vol met plastic liggen.” Waarmee het probleem glashelder werd: al dat plastic draagt bij aan de immense plas plastic soep, de enorme vervuiling van de zeeën en oceanen met plastic. Zijlstra: “Ik besloot er wat mee te doen.”

De kunstenares wordt vooral aangetrokken door de hoeveelheid aan kleuren en vormen van het plastic, waardoor ze steeds nieuwe combinaties kan maken. In haar atelier staan bakken met ‘Griekenland’, ‘Spanje’, ‘Ameland’, en ‘de Maas’. “Zie je dat plastic uit zee meer kleur heeft?” Die stukjes zijn schoner en zachter van kleur dan de stukken uit de Maas.

Samen een verhaal vertellen

Zijlstra wil “een band krijgen” met het plastic dat ze vindt, zegt ze. “Vaak laat ik het een tijdje liggen op de keukentafel of in mijn atelier, dan experimenteer ik er wat mee. Tot er op een gegeven moment wat uit komt.”

Ze maakt veel simpele en minimalistische werkjes. Een flamingo met een patatvorkje als been, bijvoorbeeld. “Ik probeer met zo weinig mogelijk stukjes een zo compleet en verhalend mogelijk beeld neer te zetten. Daarnaast houd ik juist ook van complexe, symbolische werken, waarin alle stukjes plastic en knipsels uit tijdschriften heel bewust zijn gekozen en samen een verhaal vertellen.”

Eerst was de kunst alleen voor haarzelf, maar nu geeft Zijlstra workshops op scholen en op festivals. “Mijn aanpak is het op een laagdrempelige, speelse manier te brengen. Jongeren creatief bezig laten zijn, om zo bewustwording te creëren. Maar het is ook belangrijk dat ze er plezier in hebben.” Zijlstra wil kinderen en tieners meegeven dat speelgoed of kunst ook in de vorm van plastic op het strand te vinden is. “Je hoeft niet naar de Intertoys om Chinese troep te kopen, je kunt ook gebruiken wat je ziet, en wat om je heen ligt. Zo spelen kinderen ook nog meer buiten.”

Jongeren worden, zo is haar ervaring tijdens de workshops, vooral aangetrokken door het materiaal en de vele kleuren. Ze zijn sowieso vaak verbaasd dat ze zoveel plastic heeft. “In mijn studio heb ik nog twintig keer zoveel, zeg ik dan.” Dan kijken ze haar met grote ogen aan. Waarop Zijlstra ze vervolgens vertelt dat dieren kunnen stikken in al dat plastic, wat het nodige ongeloof oplevert. “Er is veel interesse bij tieners. Ze stellen vaak slimme vragen, zoals: is dit probleem groter in Azië of in Nederland?”

Zijlstra: “Ik maak kunst van plastic afval, maar ik verdiep me ook in het directe probleem eromheen; omgaan met afval dichtbij huis. Ik zie het ook in een mondiaal en breder perspectief. Daarnaast vat ik het kunst maken zelf breder op. Het is spelen en ontdekken. Dat is de reden dat ik workshops geef: ik wil kinderen en volwassenen leren te spelen en hun fantasie te gebruiken en naar buiten te gaan. Dat is wat mij drijft en wat bij mij past.”

Langs de Maas

Als de kunstenares langs de Maas loopt, zegt ze, gaan haar ‘haviksogen aan’. Ze ziet vooral veel wattenstaafjes. “Die spoelen mensen door de wc en dat komt dan in de rivier terecht.” Toch raapt ze liever op het strand dan langs de rivier. Het strand is ‘schoner’, doordat het plastic door zout en zand schoon is geschuurd. En ze hoeft minder te graven. Het afval ligt op het strand meer aan de oppervlakte, terwijl het bij de Maas verstopt ligt onder de modder.

Lopend langs de rivier houdt Zijlstra haar ogen strak op de grond gericht, als een speurhond. Soms is ze zo geconcentreerd bezig dat ze niet meer kan stoppen: “Dan moet ik echt even omhoog naar de lucht kijken om niet alleen maar met het plastic bezig te zijn.”

De kunstenares raapt niet alleen het plastic op dat ze op het strand vindt, ook ruimt ze haar buurt op met een vuilnisprikker: “Toen ik voor het eerst naar buiten ging met mijn prikker, voelde het wel een beetje alsof ik een taakstraf had.” Maar nu valt het haar op dat mensen voornamelijk belangstelling hebben voor wat ze aan het doen is en een praatje aanknopen. “Vaak wordt dan door mensen naar jongeren gewezen, maar iedereen levert een bijdrage aan het vuil. Ik vind vaak pet-flesjes en blikjes. Maar je moet niet naar pubers gaan wijzen omdat zij blikjes Redbull drinken.”

Ja, zegt Zijlstra, plastic is een probleem van de consument. Maar ook van supermarkten, restaurants, producenten en de politiek. Al die partijen, vindt de kunstenares, moeten in actie komen. “Voor consumenten zie ik dat in het consuminderen. Voor politiek en producenten in het veranderen van wetgeving en het onderzoek doen naar alternatieven voor plastic. Het lijkt mij raar dat we wel naar de maan kunnen vliegen, maar geen oplossing kunnen vinden voor het plasticprobleem.”

Lees ook:

Surfen maakt statiegeld sexy: ‘Het moet tot de verbeelding spreken’

Hij wilde ooit rapper worden, maar daar heeft Merijn Tinga het liever niet over. Hij is nu vooral bekend als kunstenaar en Plastic Soup Surfer die met uitputtende expedities bewustzijn wil creëren rond zwerfafval. Zijn oplossing: statiegeld uitbreiden naar kleine blikjes en flesjes.