Tussen baksteen en beton een duurzaam voedselbosje verbouwen

Alles begint met één boom: de els! Op een stormachtige zondagmorgen in de Tolhuistuin in Amsterdam leren zo’n vijftig deelnemers aan de workshop ‘Voedselbosjes in de stad’, dat de eerste boom in een voedselbos een els moet zijn.

“En dat was voor mij een gemengd genoegen”, zegt natuurgids Marjolein Themmen, een van de drijvende krachten achter het voedselbos ‘De Groene Oase’, gelegen in het dorp Koedijk nabij Alkmaar. Ze is vandaag ook een van de docenten voor de workshop in Amsterdam. “Ik ben hartstikke allergisch voor elzenpollen, dus ik loop nu alweer een paar weken te niezen. Maar elzen kunnen wél mooi stikstof uit de lucht vastleggen in de bodem. Daarmee zijn deze bomen een soort natuurlijke bemesters. Een goed voedselbos begint dus met een windsingel van elzen, om de wind tegen te houden én om het bos gratis te bemesten.”

Zo’n windsingel van elzen langs het toekomstige voedselbos op de Tolhuistuin lijkt geen overbodige luxe. Volgens het KNMI komt de wind vandaag deze ochtend vanuit het zuidwesten, maar door de verschillende hoge gebouwen rond het terrein jakkert de wind in de praktijk uit alle richtingen.

Op een plek waar misdadigers werden opgehangen komt misschien nu een voedselbosje

“Dit is eigenlijk een heel bijzonder terrein”, vertelt beheerder Willem Kaldenbach van de Tolhuistuin. Het is het oudste stukje Amsterdam-Noord, direct aan de overkant van het IJ bij het Centraal Station. “Rond 1400 werd dit terrein alleen gebruikt om misdadigers op te hangen. Twee eeuwen later kwam er ook een tolhuis, aan de ingang van wat nu het Noordhollandsch Kanaal is. Sinds 1938 was het een thuis voor het laboratorium van De Bataafse Petroleum Maatschappij, het huidige Shell. In 2002 verkocht dat bedrijf het aan de gemeente Amsterdam. Die gaf het gebied vervolgens terug aan de burgers van Amsterdam, voor verschillende culturele doeleinden.”

In het voormalige poortgebouw van Shell huizen nu diverse ideële bedrijven en start-ups, waaronder The Climate Cleanup. Dat bedrijf kwam ook met het idee om op een verlaten parkeerterreintje van net een kwart hectare een voedselbos in te richten.

‘Voedselbossen passen prima in ons doel om CO2 uit de atmosfeer te halen’

Aldus Sven Jense van The Climate Clean-up. “Als we iets aan de verandering van het klimaat willen doen, zullen we niet alleen onze CO2-uitstoot moeten beperken, maar ook daadwerkelijk CO2 weer uit de atmosfeer moeten verwijderen. Dat kan op heel veel manieren. Het mineraal olivijn bijvoorbeeld, verweert relatief snel wanneer je grote brokken steen tot zand vermaalt. Dat groene olivijnzand neemt vervolgens heel veel CO2 op.”

Ook het stimuleren van houtbouw kan helpen, vervolgt Jense. “De betonindustrie is wereldwijd verantwoordelijk voor maar liefst 8 procent van de CO2-uitstoot. Dat is nota bene meer dan de hele luchtvaart! Je kunt dus prima op vliegvakantie gaan naar Thailand, zolang je je huis maar van hout bouwt in plaats van beton! En ja, ook een voedselbos is een geweldige manier om koolstof weer duurzaam vast te leggen in bomen en andere biomassa. En ondertussen kun je duurzaam noten, fruit en groente oogsten uit zo’n voedselbos.” Om te ontdekken hoe een vlakte met klinkers van vijfentwintig bij honderd passen kan worden omgetoverd in een heus voedselbos, nodigden de mensen van de Tolhuistuin en The Climate Cleanup drie experts uit die zo’n kunstje al eens geflikt. “De provincie Noord-Holland heeft ons in Koedijk een stuk grond van vijf hectare voor dertig jaar in bruikleen gegeven”, vertelt landbouwkundig ingenieur Hillebrand Breuker.

Sinds 2018 hebben ze daar al 1700 bomen geplant. “Onze ervaringen bij de aanleg van een bos waar je duurzaam uit kunt eten, delen we graag met mensen die waar dan ook een eigen voedselbos willen beginnen.”

Ook yucca’s zijn eetbaar!

Breuker kijkt er niet vreemd van op dat hij nu is uitgenodigd op een parkeerterreintje midden in de stad. “Een voedselbos of een bosje kan je echt overal aanleggen. Je moet gewoon kijken wat je met de omgeving kunt, met de bodem, met de buurt.”

Wanneer hij een schop in het grasveldje naast de parkeerplaats steekt, ziet Breuker dat er vooral een hoop geel zand in de bodem zit, om na een halve meter op een dikke kleilaag te stuiten. “Geen enkel probleem! Als je dat zand deels afgraaft, kun je er wallen mee maken, met op de zuidhelling zelfs woestijnplanten. Ja, ook yucca’s zijn eetbaar!” Ook de mededeling van de beheerder dat het water naast het parkeerterrein een klein beetje brak is, kan Breuker niet van zijn stuk brengen. “We zullen in de toekomst sowieso veel meer gebruik gaan maken van zilte landbouw, nu zoet water steeds schaarser wordt en het zeewater langzaam oprukt.”

En wat zullen we met al die klinkers doen die uit deze parkeerplaats komen, vraagt hij de deelnemers van de workshop. “Een eco-kathedraal!”, oppert iemand. Als een soort schaalmodel wordt alvast een kleine stapel stenen, met daartussen wat takken bij wijze van beplanting, aan de rand van het terrein gebouwd.

De belangrijkste vraag rond een voedselbos : wat wil je ermee?

De initiatiefnemers van The Climate Cleanup realiseren zich terdege dat ze met een bosje van een halve hectare noch voor het klimaatprobleem een flinke oplossing bieden, noch een zinnige bijdrage leveren aan de voedselvoorziening van de hoofdstad. “Het gaat ons vooral om het educatieve aspect”, verduidelijkt Jense. “We hebben ook al contact gelegd met het Hyperion Lyceum, een middelbare school hier aan de overkant van het water. Als de leerlingen aan de voet van hun schoolgebouw biologieles kunnen krijgen in een eigen voedselbos, hoe gaaf is dat?”

Met de ideeën die de buurtgenoten tijdens twee uurtjes workshop hebben geopperd, toveren de ervaringsdeskundigen enkele grove schetsen op papier van het toekomstige Voedselbos Tolhuistuin. De vraag wanneer we voor het eerst echt groenten, fruit of noten uit het bos kunnen eten, vindt Breuker niet interessant, laat staan hoeveel Amsterdammers er straks van zullen kunnen eten.

“Het gaat niet om de bestemming, maar om de weg ernaartoe. Tijdens de aanleg verbind je mensen weer met hun omgeving en met de natuur. Als je zo’n voedselbos ook echt met de buurt weet te realiseren, dan heb je de grote winst al te pakken. Hoe veel of hoe weinig eetbaars er ook uit gaat komen.”

Lees ook:

Kastanjes, pecannoten en appelbessen: het voedselbos is de nieuwe bosbouwtrend

Ze verrijzen her en der bij steden en op voormalige landbouwgrond, maar ook een groot stuk naaldbos op landgoed Welna op de Veluwe wordt omgevormd tot voedselbos. Al die saaie dennenakkers op de Veluwe, zeggen de initiatiefnemers, zouden er ook van opknappen.

Verlaat de akker, plant een bos

De manier waarop we nu voedsel verbouwen, maakt de aarde kapot, betoogt ecoloog Mark Shepard vandaag in Parijs. Eerder liet hij Nederland kennismaken met ‘herstellende landbouw’.