Terwijl het ijs smelt, neemt het toerisme naar Antarctica snel toe. Nederland steekt vier miljoen euro in grootscheeps internationaal onderzoek naar de impact van dat toerisme. Waarom is de Zuidpool zo in trek?
Antarctica is een van de best beschermde stukjes van de aarde. “Daar zijn we zuinig op”, zegt Arthur Eijs, beleidsadviseur bij het ministerie van infrastructuur en waterstaat.
Eenvoudig is dat niet. Het Zuidpoolgebied ondervindt de negatieve gevolgen van klimaatverandering, vervuiling en groeiend toerisme. Nooit eerder werd zo weinig zee-ijs gemeten als begin dit jaar, Nieuw-Zeelandse onderzoekers vonden vorig jaar juni microplastics in vers gevallen sneeuw, en het aantal bezoekers van Antarctica overschreed afgelopen zomer (van december tot maart) voor het eerst de 100.000.
Geen hotels, geen vliegvelden
Hoewel de toerismetrend doorzet, komen er geen hotels, geen vliegvelden en geen aanlegsteigers voor cruiseschepen, zo hebben de 29 landen van het Antarctica Verdrag vorig jaar besloten. Dat is een Nederlands succes, verzekert Eijs, want het voorstel om geen permanente infrastructuur voor toerisme aan te leggen, kwam uit Den Haag.
Nederland is zonder eigen onderzoeksstation een kleine speler op de Zuidpool, maar het loopt voorop in het onderzoek naar de gevolgen van het toerisme op Antarctica. Want dat heeft grote gevolgen, zegt de Wageningse onderzoeker Machiel Lamers. “Elke menselijke activiteit verstoort de kwetsbare natuur. Een klein incident kan al grote gevolgen hebben.”
Roetdeeltjes van schepen kleuren de sneeuw donkerder
Zo beschreef een internationale groep wetenschappers vorig jaar in het tijdschrift Nature Communications hoe roetdeeltjes van de schepen en helikopters die onderzoekers en toeristen naar Antarctica brengen, de sneeuw donkerder kleuren waardoor ze meer zonnewarmte opneemt en sneller smelt.
Lamers leidt een van de vier onderzoeksprojecten die dit jaar met een totaalbudget van ruim vier miljoen euro in gang zijn gezet door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. “Dit is het eerste onderzoeksprogramma ter wereld dat zich specifiek richt op de impact van toerisme op Antarctica”, vertelt Eijs.
Waarom zou je op vakantie gaan naar Antarctica? Dat is niet langer de vraag, zegt Lamers. Want het kan, het is bijzonder, en de natuur is er adembenemend mooi. “De vraag is nu: hoe reizen we met zo min mogelijk belasting van natuur en klimaat?”
Trouwen op Antarctica
Toerisme is nauwelijks nog tegen te houden, zegt ook Kees Bastmeijer, hoogleraar Arctic and Antarctic studies en directeur van het Arctic Centre van de Rijksuniversiteit Groningen. “Zowel de aantallen als de diversiteit zijn in de afgelopen dertig jaar enorm gegroeid. Steeds meer mensen zijn in de gelegenheid, en we zien nieuwe vormen zoals trouwen op Antarctica of er een marathon lopen.”
Bastmeijer was tot begin dit jaar hoogleraar natuurbeschermings- en waterrecht in Tilburg. “Ik ben een jurist, ik kijk naar de afspraken die zijn gemaakt, en hoe die verder verbeterd kunnen worden om de bijzondere waarden van Antarctica te beschermen”, legt hij uit. “Het Antarctica Verdrag dateert uit 1959 en in 1991 is het milieuprotocol opgesteld, dat in 1998 in werking is getreden. Daarmee hebben we dit gebied aangewezen als natuurreservaat bestemd voor vrede en wetenschap. Sindsdien loopt het debat over toerisme al, maar de besluitvorming laat te wensen over.”
Hoewel diverse landen delen van de Zuidpool claimen, is Antarctica van niemand. Inmiddels hebben 56 landen het verdrag ondertekend, waarvan er 29 stemrecht hebben omdat ze onderzoek doen. Deze landen beheren Antarctica gezamenlijk op basis van consensus. Nederland hoort daar sinds 1990 bij, het huurt onderzoeksruimte op een Britse basis.
Wetenschap, vrede en milieubescherming
In het protocol is vastgelegd dat militaire activiteiten, nucleaire proeven en mijnbouw niet zijn toegestaan. Op grond van twee andere verdragen mag vissen alleen onder voorwaarden en is jagen op zeehonden sinds 1972 verboden. “Wetenschap, vrede en milieubescherming zijn de drie pijlers. Economische ontwikkeling en recreatie horen daar niet bij”, legt Bastmeijer uit.
Het ligt dus voor de hand om voorwaarden te stellen aan het Antarctisch toerisme. “Alles wat je niet op Antarctica hóeft te doen, zoals bergbeklimmen, helikoptervluchten, met drones vliegen, zou je er ook niet móeten doen”, zegt Eijs.
Eigen juridische maatstaven
Dat klinkt makkelijk, maar dat is het niet. Landen die het verdrag hebben ondertekend, mogen momenteel volgens de eigen juridische maatstaven bepalen of ze ergens een vergunning voor verlenen, bijvoorbeeld voor een cruise. “Dat betekent dat de regels voor Antarctica niet strenger zijn dan voor het eigen land”, verduidelijkt Lamers. Nederland verleent vier of vijf keer per jaar een vergunning voor activiteiten op Antarctica, vertelt Eijs, meestal voor wetenschap of toerisme.
Voor overkoepelende internationale afspraken moeten de 29 verdragslanden er samen uit zien te komen, door middel van consensus in de besluitvorming. Dit is niet eenvoudig. “De Aziatische markt in het toerisme neemt toe en de Chinese perceptie om wildernis te beschermen of te gebruiken is anders dat de westerse”, verklaart de Groningse hoofddocent Annette Scheepstra.
Diverse landen willen eerst weten of reizen naar Antarctica wel zo schadelijk is, voordat ze instemmen met beperkende maatregelen. De vier Nederlandse onderzoeken kunnen daarbij helpen, legt Bastmeijer uit. “We willen zoveel mogelijk kennis opdoen over zowel mogelijke effecten als effectieve beschermingsmaatregelen, daarom zijn er ook wetenschappers en instituten uit andere landen bij het onderzoek betrokken.”
Toerist als ambassadeur
De universiteiten van Groningen en Wageningen en de NHL Stenden Hogeschool trekken de vier projecten, waarbij ze samenwerken met een trits aan buitenlandse partners. De onderzoeken gaan over milieu-rentmeesterschap, de toerist als ambassadeur, mogelijkheden voor de toerismesector om duurzame keuzes te maken en de effecten van toerisme op biodiversiteit en wilderniswaarden van Antarctica.
Annette Scheepstra leidt namens de Rijksuniversiteit Groningen het onderzoek naar het ambassadeurschap van Antarctica. “De koepel van Antarctische reisorganisaties IAATO claimt dat toeristen naar Antarctica vanzelf ambassadeur worden, een pleitbezorger voor de bescherming van Antarctica. Zo’n reis maakt immers grote indruk, want het is een heel indrukwekkend landschap.”
Het moet steeds gekker
Zelf was Scheepstra één keer in het Zuidpoolgebied, daarnaast was ze als polaire reisgids meermalen op Spitsbergen, aan de andere kant van de wereldbol. “We zien verandering in de activiteiten van toeristen. Eerst kwamen ze alleen met een boot in het gebied en gingen ze af en toe aan land om een pinguïn- of vogelkolonie te bekijken. Inmiddels moet het steeds gekker. Moet je dat wel willen? Ik vind het goed om bepaalde gebieden met rust te laten. Maar het zou ook kunnen, dat de impact van een reis op de bezoeker zo groot is, dat je voortaan zorgvuldiger omgaat met de natuur, ook thuis.”
Het project van Scheepstra gaat de activiteiten in het Antarctisch toerisme in kaart brengen, welke gidsen er zijn, welke factoren en acties het gedrag van toeristen beïnvloeden, wat het effect kan zijn van regulering en wat daarvoor nodig is.
Verspreiding van ziektes in vogelkolonies
Machiel Lamers promoveerde veertien jaar geleden op onderzoek naar de groei van het pool-toerisme en daar bouwt hij nu op voort in het door hem aangestuurde project. “Destijds ging het vaak alleen over de impact ter plekke van het verstoren van dieren en het vertrappen van mossen. Inmiddels is het beeld van verstoring uitgebreid met de uitstoot van broeikasgassen, onderwatergeluid, en de verspreiding van ziektes in vogelkolonies en uitheemse soorten die bezoekers meebrengen.”
De CO2-uitstoot van een toerist op Antarctica staat gelijk aan wat een Europeaan in een heel jaar uitstoot, bleek in 2012 uit onderzoek van Lamers en anderen. “Wij hebben laten zien dat de relatieve impact erg groot is. Dat komt omdat de meeste bezoekers van heel ver komen, ze moeten eerst vliegen voordat ze op een cruiseschip stappen. Die welvarende reizigers leveren een grote bijdrage aan de klimaatverandering.”
De impact van deze toeristen strekt veel verder dan Antarctica alleen, zegt Lamers. “Vrijwel alle reizen beginnen in de havens van Ushuaia (Argentinië), Punta Arenas (Chili), Kaapstad (Zuid-Afrika), Hobart (Australië) of Christchurch (Nieuw-Zeeland). Een van de regels is dat alle afval Antarctica uit moet, maar dat komt wel ergens op een vuilnisbelt terecht. Dat nemen de cruiseschepen allemaal mee terug. Maar gaat dat niet ten koste van die steden als het toerisme snel toeneemt?”
Ronkende scheepsmotoren
Verstorend is ook het geluid van scheepsmotoren, dat onder water ver draagt en walvissen van slag kan brengen. Behalve het toerisme speelt ook de wetenschap hierin een rol, zegt Lamers. “Het is voor onderzoekers handig om mee te varen met een toeristenschip en dat is voor touroperators een legitimatie dat ze zichzelf nuttig maken. Maar zij moeten zich ook afvragen hoe ze het juiste doen voor Antarctica.”
Aan de andere kant helpt het toerisme ook weer om bescherming in gang te zetten, zegt Lamers. “Toeristen zijn ook de ogen van het publiek op de andere activiteiten in het Zuidpoolgebied, zoals de wetenschap en visserij, én ze genereren geld voor onderzoek.”
Voor de vier onderzoeken is vijf jaar uitgetrokken, maar zolang zou de wereld niet moeten wachten met de nodige beschermingsmaatregelen, stellen zowel Bastmeijer, als Eijs en Lamers. “Moet je er wel heen voor al die onderzoeken”, vraagt Lamers zich hardop af. De wetenschap kan wat dat betreft een voorzet geven voor het snel groeiende toerisme.
“Als je het aan de toerismesector overlaat, gaat het langzaam en tandenknarsend. Daar kunnen we niet op wachten. Wij willen voorop lopen en enkele onderbelichte thema’s meenemen in de besluitvorming, zoals de positie van de havensteden, de rol van de touroperators en de scheepvaart.”
De sector stelt wel voorwaarden aan toerismebezoek, zegt Bastmeijer. “Omdat ze een natuurbeleving verkopen, staan de reisorganisaties maar één schip per locatie toe, maximaal honderd mensen tegelijk aan land en geen drones in biodiversiteitshotspots aan de kust. Maar zelfregulering is moeilijk: echte beperkingen aan de groei worden niet gesteld. IAATO lijkt soms een lobby-organisatie te worden.”
Geen beperking
Afspraken tussen de landen zijn daarom hard nodig, vindt de hoogleraar. “Eén schip is niet direct problematisch, maar het is vooral de optelsom van al het toerisme waar we nu geen grip op hebben. Ook bestaat geen beperking in waar touroperators naar toe kunnen gaan. Er zijn al meer dan 600 plaatsen door touroperators bezocht en de nu nog relatief ongerepte gebieden - bijvoorbeeld die door klimaatverandering toegankelijk worden - zijn momenteel niet voor toerisme gesloten.”
Het toerisme stoppen kan niet, zegt Eijs. “De belangen zijn te groot, het is een exclusieve, winstgevende sector. Maar we kunnen wel tussentijds al besluiten nemen, we hoeven niet te wachten op alle onderzoeksresultaten.”
Kopgroep
Nederland heeft samen met Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië, Finland en India een kopgroep gevormd, die in maart in Parijs een workshop heeft gehouden om de discussie over toerisme te versnellen. Dat resulteerde in een voorstel dat eind mei tijdens een bijeenkomst van verdragslanden in Helsinki zal worden gelanceerd, om een juridisch bindend instrument aan het Antarctica Verdrag en Protocol te koppelen, met een visie op polair toerisme en regels voor onder meer vergunningverlening.
“In Nederland hebben we die notitie het motto ‘snow tourism is slow tourism’ gegeven”, vertelt Eijs. “Daarnaast ligt er een voorstel om nu al een aantal maatregelen te nemen, zoals het verbieden van activiteiten als helikoptervluchten en kamperen in de top-20 sites, en een voorstel om de milieukwaliteit en het effect van maatregelen te meten.”
Ook vanuit Nederland, als trekker van een internationale werkgroep, komt een discussiestuk op tafel over nadere regels voor de infrastructuur die zowel wetenschap als het toerisme gebruiken. Er komen dan wel geen hotels en geen vliegveld, het toerisme lift nog makkelijk mee op wat alle landen belangrijk vinden: de wetenschap.
Lees ook:
Beschermende ijslaag rond Antarctica is kwetsbaarder dan gedacht
De dikke ijslaag die Antarctica omgeeft, is veel minder stabiel dan tot nu toe werd aangenomen. De grote vraag is wat er gaat gebeuren als die ijslaag verdwijnt.
