Sir David Attenborough, de stem van de natuur, blikt terug

Hij heeft een stem waar je wel naar moét luisteren, de 91-jarige Sir David Attenborough. De BBC-ster die hele generaties leerde kijken naar de natuur, haalt in zijn nieuwste boek herinneringen op aan zijn eerste tv-succes. Eigenlijk heeft hij zijn hele leven al iets met natuur. In zijn ouderlijk huis te Leicester legde de jonge David al een museumpje aan. De collectie bestond voornamelijk uit fossielen en stenen, genoeg om je erover te verwonderen. Hij kon toen al urenlang doorbrengen in de vrije natuur, vertrouwde hij vorig jaar toe aan de Daily Mail. "Ik kende de vogels, wist hun nesten te vinden."

Een vroeg zelfstandig kind was hij, dat genoot van de natuur en vrijheid van het ouderlijk gezin. Zijn vader was hoofd van een school, zijn moeder druk met het gezin, waarin aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog ook plek was voor twee Joodse vluchtelingen van het vasteland. Toen hij zo'n jaar of dertien was, fietste hij heen en weer tussen Leicester en het Lake District, op zoek naar fossielen. "Ik verbleef in jeugdherbergen, was drie weken weg, mijn ouders wisten niet waar ik uithing." Logisch dus dat David, die goed kon leren, iets met natuur zou gaan studeren. Dankzij een beurs die hij won, werd dat diergeneeskunde en geologie aan de Universiteit van Cambridge.

Vlak daarna begon Attenborough zijn monumentale carrière. Een loopbaan die hem niet alleen een adellijke titel opleverde maar ook veelzeggende bijnamen als 'de grote communicator', of 'de niet te evenaren onderwijzer'.

En zo kennen we hem natuurlijk, met zijn iconische stem, die je meevoert over de droge, kale woestijnen naar de vochtige tropen. In 'De avonturen van een jonge bioloog' blikt hij terug op drie van zijn eerste safari's. In 1952 begint de 26-jarige Brit als leerling-producer bij de BBC. De televisie staat nog in de kinderschoenen, het zijn de tijden van zwart-wit tv en zoektochten naar de Verschrikkelijke Sneeuwman. Maar televisie heeft ook iets magisch en is de belofte van de toekomst - al heeft Attenborough, net als vele andere Londenaren, er thuis nog geen staan.

Attenbourough produceert als jong broekie concerten, archeologische quizzen maar ook balletuitvoeringen. Uiteindelijk vallen de puzzelstukjes op zijn plaats als hij een serie moet maken over vormen en patronen bij dieren, die hij uit dierentuin London Zoo de studio insleept. Tv-camera's zijn in die tijd immers nog niet zo handzaam.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Avontuur

Zo ontmoet Attenborough Jack Lester, die verantwoordelijk is voor de verzorging van de grote reptielenverzameling van de London Zoo. Het is een ontmoeting met grote gevolgen want net als Attenborough heeft Lester zucht naar avontuur. Door voor de BBC en de London Zoo samen een dierenserie en expositie op te zetten, kunnen ze samen op reis. David maakt daarbij als regisseur en filmer opnames van Jack in de natuur. Iedere opname eindigt met een close-up van het dier in Jacks hand. Zo wordt 'Zoo Quest' geboren, een serie natuurreportages, mét live- en studio-opnames. Een serie waarvan het publiek smult.

In zijn boek staat Attenborough nauwelijks stil bij de eerste Zoo Quest, naar Sierra-Leone. Dat is best vreemd, want hiermee zet hij eigenlijk de eerste stapjes op weg naar tv-roem. Immers, eenmaal terug in London wordt Jack, die de liveshow rond de film zou presenteren, ziek. Attenborough, die de expeditie toch ook heeft meegemaakt, springt voor hem in. En blijkt een natuurtalent.

Voor de tweede aflevering reist het camerateam af naar Indonesië. Eenmaal terug in Londen, wordt Jack opnieuw ziek. En opnieuw is het Attenborough die hem vervangt - en daarmee definitief het gezicht van Zoo Quest wordt. De jonge natuurliefhebber kan die rol prima dragen. In de loop der jaren zou hij alleen nog maar meer in die rol groeien. Hij begrijpt de taal van het beeld, en ontdekt in de loop der jaren steeds meer hoe je daarmee kunt spelen. Dat maakt indruk, in binnen- en buitenland.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

De allerbeste

Ook op bioloog/collega tv-maker Midas Dekkers. "Hij is de allerbeste presentator op de wereld. Hij bezigt het meest fantastische Engels dat doordringt tot merg en been. Ik herinner me nog wel een scene die ik geestig vond uit één van zijn documentaires, waarbij je eerst beelden te zien krijgt van een onmeetbaar grote woestijn. Later krijg je een klein figuurtje in beeld waar heel langzaam wordt op ingezoomd. Ik dacht dat er al vijf minuten voorbij waren en er was nog steeds niets gezegd. Tot Attenborough de woorden uitspreekt: 'It is hot, in the desert.' Hij kan alles brengen op een manier alsof hij juist een waarheid heeft onthuld waarvan je versteld moet staan. Dat is een gave."

Uiteindelijk zou Jack Lester veel te jong overlijden. Een ongelukkig toeval, dat het begin van de carrière van Sir David markeert, maar waarover Attenborough in zijn boek slechts meldt dat 'Jack ziek was - en overleed op de tragisch jonge leeftijd van zevenenveertig jaar'. Het tekent de man. Attenborough, op en top Brits, houdt niet van belangstelling voor zijn privé en is wars van het publiekelijk belijden van zijn emoties. Wie een complete autobiografie verwacht, wordt dus slecht bediend met de 'De avonturen van een jonge bioloog', dat vooral leest als het jongensboek achter de in de jaren vijftig zo succesvolle serie Zoo Quest.

De beperking is wellicht noodgedwongen, zo rijk is het leven van Attenborough, maar voelt ook als een gemis. Hij was bijvoorbeeld in de jaren zestig ook BBC-bestuurder en heeft, in wisselende functies, veel betekend voor de Britse publieke omroep. Hij hervormde bijvoorbeeld de BBC2, introduceerde daar de kleurentelevisie maar was ook verantwoordelijk voor de komst van ook Monty Python op de buis (1969).

Eind jaren zestig krijgt hij zelfs de prestigieuze functie aangeboden van directeur-generaal van de BBC. Maar voor deze functie bedankt hij, wat wel weer tekenend is voor de man met zo'n grote natuurpassie.

Als omroepbestuurder bleef hij weliswaar natuurfilms maken, maar lang niet genoeg naar zijn zin. "De bestuurskamer is niet mijn habitat, ik zit liever tot mijn knieën in vleermuisstront", vertelt hij in die dagen aan zijn vriend Desmond Morris, eveneens een beroemd bioloog en leeftijdgenoot. Op zijn 46ste neemt hij ontslag bij de BBC om voltijds, freelance, natuurprogramma's te maken.

De magie van de natuur, dat is wat hem het meest boeit. Hij heeft een enorme drang om daarover te vertellen en dat is wat ook uit zijn boek spreekt. Zo herinnert Morris zich hoe zijn vriend op het strand twee kinderen enthousiast onderhoudt over een zeekomkommer die zij gevonden hebben. "David stond op, liep de zee in, pakte de zeekomkommer vast en begon een relaas van op zijn minst tien minuten over het beestje, en waarom het zo bijzonder was. Het werd mij toen duidelijk dat er niets nep aan hem was: alles wat hij doet hangt samen met zijn oeverloze fascinatie voor de natuur", zei Morris vorig jaar nog in de Daily Mail over hun vriendschap.

Kinderen onderwijzen of het grote publiek bereiken, Attenborough ziet geen verschil. Het werk dat na zijn ontslag bij de BBC volgt, kennen we allemaal: 'Life on Earth', 'The Blue Planet', 'Africa'. 'Planet Earth II' is het meest bekeken natuurprogramma aller tijden.

Tekst gaat verder onder de afbeelding

Levende legende

De impact daarvan moet je niet onderschatten, zegt Michael Sanderson, Brits-Nederlandse cameraman van onder meer Planet Earth II. "Hierdoor zijn veel mensen bewust geworden over wat voor fabelachtige schepsels er op deze planeet leven en hoe we de natuur moeten blijven beschermen." Ook voor hem is Attenboroug een levende legende. "En een inspiratiebron sinds het begin van mijn carrière.''

Hoewel 'De avonturen van een jonge bioloog' dus geen echte autobiografie is, is het boek het lezen zeker waard. Al is het alleen al omdat Attenboroughs gave om mooie verhalen over de natuur te vertellen ook op papier tot haar recht komt. Over hoe hij bijvoorbeeld wordt weggejaagd door een kudde koeien. Of hoe hij onhandig een steentje-met-een-geest in een diepe spleet in de grond laat vallen en vervolgens een woedende medicijnman op zijn dak krijgt. Het zijn mooie verhalen uit de begintijd van de televisie, over dieren en mensen.

Attenborough lezen is bovendien ook Attenborough horen: het stemmetje in je hoofd verandert zowaar in het geweldige mooie, maar inmiddels ook fragiele stemgeluid van de vermaarde tv-bioloog. De stem van een man in de herfst van zijn leven, maar ook een man die een onuitwisbare indruk achterlaat.

Ambassadeur van de natuur

Sir David Attenborough heeft in zijn lange carrière meegewerkt aan meer dan honderd natuurfilms en -series, zijn faam en zijn rol als 'ambassadeur van de natuur' wordt wereldwijd erkend door wetenschappers. Zo zijn er vijftien plant- en diersoorten naar hem vernoemd, van kevertjes en salamandertjes tot bijzondere bloemetjes. Zijn natuurseries leverden tientallen prijzen op, ook omdat de productie vaak grensverleggend was. Voor 'Blue Planet II' dook de cameracrew bijvoorbeeld ruim één kilometer diep de zee in, voor 'Planet Earth II' is in veertig verschillende landen gefilmd, wat 400 terabytes aan beeldmateriaal (82.000 dvd's) opleverde. Alleen al voor 'The Life of Birds' reisde Attenborough 412.000 kilometer, tien keer de wereld rond. De BBC wil niet zeggen hoeveel geld de diverse producties kostten en wat ze opbrachten.