Reusachtige houtkachels leveren duurzame energie, maar zijn ook een bron van zorgen

Oktober 2016. Een groepje mannen verzamelt zich op industrieterrein Lage Weide, Utrecht. Ze dragen hetzelfde T-shirt. ‘Maak van de stad geen open haard’, staat erop. Voor de poort bij de gascentrale van energiebedrijf Eneco stoppen ze. Daar zetten ze een vuurkorf met houtblokken neer en de fik gaat erin. Een witte rookwalm stijgt op. Symbool voor de luchtvervuiling die buurtbewoner Bart van den Heuvel, de initiator van de protestactie, vreest. Eneco heeft op dat moment vergevorderde plannen om naast de gascentrale een oven te bouwen, die energie produceert door – liefst regionale – houtsnippers te verbranden. Het doel: huizen en kantoren aardgasvrij maken.

De biomassacentrale is er gekomen. “Ik fiets er nu dagelijks langs”, zegt Van den Heuvel (41). Hij zit thuis aan de keukentafel van zijn moderne nieuwbouwwoning in Leidsche Rijn, met uitzicht op Lage Weide. Vanaf het bruggetje in de straat kijk hij er frontaal op uit. Naast de enorme schoorsteen van Eneco’s gascentrale staat nu een witte, dunne rookpijp. Een op het oog bescheiden rookpluim dwarrelt eruit. De oven draait sinds begin dit jaar, als proef. ‘Biowarmtecentrale’ staat er met koeieletters op de blokvormige fabriek. “Ons protest bleek zinloos”, zegt Van den Heuvel. “We stonden voor een voldongen feit.”

De provincie keurde de energiecentrale goed. Hij voldoet aan alle normen en eisen. Aanvullend onderzoek, na gesteggel in de gemeente over de wenselijkheid van de houtcentrale, wees ook uit dat de biomassacentrale binnen het milieubeleid past. Over twee jaar wil en mag Eneco op dezelfde plek nog zo’n houtoven met moderne filters openen. De twee kachels moeten uiteindelijk 45.000 huizen en kantoren aardgasvrij verwarmen. Dagelijks zullen dertig tot veertig vrachtwagens hout aanleveren in Utrecht. In Delfzijl exploiteert Eneco al de grootste biocentrale van het land, ‘Golden Raand’, waar jaarlijks 30.000 ton aan houtsnippers in gaat.

Aardgasvrij

Alle Nederlandse gemeenten moeten plannen opstellen om huizen en bedrijven aardgasvrij te maken. De aanleg van een warmtenet is daarbij een van de belangrijkste opties. Energiebronnen moeten zo’n pijpenstelsel voeden. Warmte uit de bodem of waterwinnen kan, maar het is nog innovatief. Restwarmte van industrie of datacenters is er niet overal. Op afstand aardgas stoken voor de ‘aardgasvrije’ huizen is onlogisch. Dat verklaart dat tientallen nieuwe bouwplannen klaarliggen voor (middel-)grote biomassacentrales, die met het verbranden van houten snippers en korrels een alternatief moeten bieden voor aardgas.

Het leidt wel tot zorgen en bezwaren. “Toen wij protest aantekenden tegen de centrale bij Lage Weide leefde het niet zo”, zegt Van den Heuvel. “Nu biomassa zo’n grote vlucht neemt zie je dat mensen samen in actie komen.”

Kijk naar de gemeente Diemen. Ruim 55.000 inwoners tekenden een petitie tegen de bouw van een nieuwe houtcentrale van energiebedrijf Nuon. Ze vrezen overlast en luchtvervuiling. Maar, net als in Utrecht, mag de bouw doorgaan. De centrale in Diemen is bedoeld om energie te produceren voor het warmtenetwerk, waarmee Amsterdamse wijken aardgasvrij worden. Het verbranden van stukjes hout geldt als vorm van duurzame energie. Nederland steekt daarom miljarden aan subsidie in biomassacentrales, net zoals dat gebeurt bij windmolens en zonnepanelen.

Het is niet zo dat protest van omwonenden in alle gevallen vruchteloos is. In Zeist besloot de gemeente eerder toch af te zien van een bio­massacentrale. Het bedrijf Bio Forte had alle plannen al klaar. Maar omwonenden vreesden vervuiling door de houtcentrale. Een petitie werd 1100 keer getekend. Vanwege het groeiende verzet zette een D66-wethouder eind 2016 een voorlopige streep door het plan. Sindsdien ligt het idee onderin een la.

Snoeihout

In Rijssenhout blies het afvalverwerkingsbedrijf Meerlanden vorige zomer ook een plan voor een houtcentrale voorlopig af, nadat geschrokken omwonenden in het geweer kwamen. Ook zij vreesden luchtverontreiniging. Meerlanden probeert de biomassacentrale nu alsnog te realiseren. Bij de nieuwe poging gaat het bedrijf met bewoners overleggen en informatie verstrekken. Meerlanden wil lokaal snoeihout gaan opstoken om warmte te leveren aan aardgasvrije bedrijven.

De zorgen rond houtcentrales blijven landelijk niet onopgemerkt. Het RIVM wil een onderzoek starten naar mogelijke gezondheidsschade door biomassa. RIVM-expert Guus Velders waarschuwde in deze krant al eerder voor de risico’s van fijnstof door houtstook. Nu het gebruik van buurtketels met biomassa toeneemt en zelfs de kolencentrales hun ovens met geperste houtpellets willen vullen, pleit Velders voor aanvullend onderzoek. Zijn aanname is dat niet de directe buren van een houtcentrale fijnstofoverlast krijgen, maar dat zich een landelijke ‘deken’ van schadelijke stofjes vormt.

Van den Heuvel ziet de risico’s nu ook vooral landelijk. “Ik durf hier in Lage Weide prima in de tuin te zitten”, zegt hij. Ook het af en aanrijden van vrachtwagens, op een hoofdweg verderop, deert hem niet zo. Hij is vooral kritisch op de totale, grootschalige tendens van biomassacentrales. Eneco probeert weliswaar regionaal hout in te kopen, maar er is geen harde garantie dat er nooit buitenlands hout nodig is. Wel moet het energiebedrijf aan de gemeente verantwoording afleggen. Ook moet het bedrijf certificaten laten zien die aantonen dat de houtstukjes duurzaam zijn.

De aanvullende afspraken en beloften doen denken aan de centrale in Diemen. Nu de bouw van de centrale doorgaat is onder leiding van voormalig Tweede Kamerlid Rick Grashoff (GroenLinks) een convenant met voorwaarden in de maak.

Inspraak is goed, zegt Van den Heuvel: “Maar de kernvraag blijft: moeten we ons in de energietransitie afhankelijk maken van massale houtstook in ovens?” Onlangs nog bekeek hij met open mond hoe een vrachtschip vol houtsnippers over het Amsterdam-Rijnkanaal langs Lage Weide voer, op weg naar een biomassacentrale. Nog los van de vragen over het transport vraagt een brede stroming in de wetenschap zich af of energiewinning uit hout wel gegarandeerd duurzaam kan zijn.

Energiebedrijven moeten zelf ‘actief aantonen’ dat hun ingekochte houtstukjes uit een verantwoorde bron komen, zegt een woordvoerder van het ministerie van economische zaken & klimaat. Alleen als ze de juiste certificaten en keurmerken kunnen overleggen krijgen ze subsidie. In de wetenschapswereld zijn ook experts te vinden die hierin geloven. Zoals Gert-Jan Nabuurs, hoogleraar Europese Bosbouw, die het steevast opneemt voor biomassa.

Romantisch beeld

Ook bio-energiekenner Martin Junginger van de Universiteit Utrecht vindt houtstook voor energie verdedigbaar, ook als de snippers met schepen van ver moeten komen. Hij verbaast zich over de kritiek daarop, zei hij recent in de podcast Studio Energie. “We importeren álles. Kolen, voedsel, kleding.” Waarom dan geen houtsnippers, redeneert Junginger. Biomassaoogst uit duurzaam bosbeheer is volgens hem te organiseren, inclusief controlesystemen. Een ‘romantisch beeld bij bos’ bepaalt volgens hem teveel de maatschappelijke discussie. Bij weerstand ziet bij parallellen met burgers die ageren tegen windmolens of zonneparken die in de buurt komen. Het VN-klimaatpanel IPCC, het wereldwijde toporgaan voor klimaat, nam het gebruik van biomassa op in scenario’s waarmee landen het klimaatakkoord van Parijs kunnen halen. Het kan een opmaat zijn naar energiebronnen die het klimaat richting 2050 kunnen redden, zoals bodemenergie, windparken en zonnecellen.

Zet daar liever direct op in, bepleit de milieubeweging. Biomassa leidt volgens hen tot een enorme ‘koolstofschuld’. Levende bomen nemen broeikasgas op. Dat komt vrij bij de verbranding van het hout. Nieuwe aanplant moet de klimaatwinst garanderen, maar het duurt jaren, tot wel decennia voordat jonge aanplant de vrijgekomen CO2 compenseert. Op de korte termijn kan biomassa meer CO2-uitstoot veroorzaken dan steenkool, ontdekte het platform voor onderzoeksjournalistiek Investico met Trouw. Daarom helpt het verbranden van hout het klimaat in praktijk niet, zegt Greenpeace, hooguit op de hele lange termijn. Toch stond de organisatie, als uitruil in de onderhandelingen, in het Energieakkoord toe dat kolencentrales deels op houtsnippers mogen overstappen. De eis daarbij was dat het op duurzame biomassa kon, aldus Greenpeace. Omdat de organisatie niet vertrouwt dat de eigenaren van de kolencentrales Uniper, RWE en Engie dat goed regelen wil Greenpeace nu mogelijk naar de rechter stappen. Als het zover komt, is de eis: stop met de biomassa.

Om biomassaverbranding in heel Europa aan te vechten, spant een coalitie van milieuclubs en burgers een zaak aan tegen de Europese Commissie. “We verbranden de bossen die CO2 opslaan en vervuilen de atmosfeer”, aldus de woordvoerder Mary Booth. “Biomassa uit Amerikaanse bossen wordt duizenden kilometers verscheept, om in de Europese vraag te voorzien. Wij vinden dat dit moet stoppen.”

Een groep van 64 Nederlandse milieuorganisaties riep vorige maand op tot een einde aan bomenkap, waarbij een ‘zuigende werking’ zou uitgaan van de vraag naar biomassa. Staatsbosbeheer, dat jaarlijks 25 miljoen euro verdient aan houtverkoop, stelt louter resthout te verkopen als biomassa. Strategische kap van bomen zou bovendien onderdeel zijn van duurzaam bosbeheer, met gunstige effecten voor het leefgebied van dieren.

Duurzame import

Om de kwestie nog eens grondig uit te zoeken, beginnen het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en de Sociaal Economische Raad een landelijk onderzoek naar het gebruik van biomassa. In een rapport gaan zij het kabinet melden in hoeverre het verbranden van houtstukjes duurzaam kan, werd afgelopen week bekend. “Het gaat daarbij nadrukkelijk niet alleen over de binnenlandse beschikbaarheid, maar ook over (duurzame) import”, aldus PBL-onderzoeker Bart Strengers. Dat onderstreept hij niet voor niets. Want nu Nederland er veel houtkachels in de energiemix zal bijkrijgen, moet meer hout uit het buitenland komen.

De beschikbaarheid van snoei- en sprokkelhout uit eigen land is veel te klein om in de vraag te voorzien. Nu al importeren energiebedrijven de houtkorrels voor biomassacentrales grootschalig uit de Baltische Staten en Noord-Amerika, aldus kenniscentrum Probos. Het hout komt in bulkschepen naar Europa. Houtstukjes worden een massaproduct met een marktwaarde op de energiebeurs, net als andere grootschalige energiesoorten zoals aardgas, olie en steenkolen. De omvang van de biomassa-opmars stuit kritische milieuwetenschappers tegen de borst. Hoogleraar ecologie Louise Vet, nummer 1 van de Trouw Duurzame 100, waarschuwt voor schadelijke effecten van houtoogst voor biomassa, ook voor biodiversiteit.

Bewoner Van den Heuvel in Utrecht is er niet mordicus op tegen, zegt hij, dat resthout wordt benut voor energieproductie. “Cascadering, hè, daar gaat het om”, zegt hij. Zo toont hij zijn opgebouwde dossierkennis. Cascadering is jargon voor: elk materiaal zo nuttig mogelijk gebruiken. Eerst voor voedsel bijvoorbeeld, voor de bouw, of als grondstof. Daarna pas blijft er een reststroom over voor houtovens. “Je kunt je afvragen of deze nieuwe buurman er bij goede cascadering nu had gestaan”, zegt hij over de Biowarmtecentrale.

Lees ook:

De gemeente Diemen wil geen grote ‘duurzame’ biomassacentrale, toch komt-ie er

De kleine gemeente Diemen is tegen de komst van een grote biomassacentrale. Toch mag Nuon die bouwen. De regering vindt hout verbranden ‘duurzaam’ en geeft 8 miljard subsidie.

Waarom biomassa een grotere klimaatkiller is dan steenkool

Energiebedrijf RWE stopt grote ladingen biomassa in zijn Brabantse kolencentrale. Maar pas op, waarschuwen deskundigen: hout verbranden is op korte termijn nog viezer dan steenkool. Klimaatwinst laat decennia op zich wachten.

RIVM waarschuwt voor biomassa: ‘Het kan de gezondheid schaden’

Het klonk als een oerdegelijk alternatief: de stook van biomassa als schone energiebron. Helaas, als ideale klimaatoplossing kunnen we dit wegstrepen. Het RIVM waarschuwt dat de stook van hout en groenafval zorgt voor een serieuze toename van fijnstof.