Op papier krijgt de verjaagde weidevogel een nieuw gebied, maar de praktijk is weerbarstig

Jarenlang streed de afdeling Leeuwarden van Milieudefensie tegen het verdwijnen van goed broedgebied aan de zuid- en zuidwestkant van de Friese hoofdstad. Daar verrezen tussen 2010 en 2014 nieuwe woonwijken en ook kwam er een nieuwe rijksweg, de Haak om Leeuwarden. Nu raakt volgens de organisatie opnieuw een ‘laatste toevluchtsoord’ voor weidevogels verstoord aan de zuidkant van de stad. Ditmaal gaat het om de Hounspolder. Aan de rand van de polder staat een nieuwbouwwijk gepland op boerenland.

Milieudefensie Leeuwarden besloot uit te pluizen of en hoe de ‘weidevogelcompensatie’ werkt, de maatregelen die bedoeld zijn om de weidevogels in het gebied te behouden. De organisatie dook daarvoor in de met boeren afgesloten contracten. De conclusie: waar er volgens afspraak 429 hectare zou worden gecompenseerd, is dat in de praktijk slechts 145 hectare.

Niet alleen is er te weinig gecompenseerd, de provincie Friesland heeft ook nagelaten om structureel in de gaten te houden of en hoeveel broedparen er in de compensatiegebieden leven. Volgens de Friese gedeputeerde Douwe Hoogland (PvdA) is er veel meer gecompenseerd dan Milieudefensie zegt, namelijk 280 hectare van de 429 hectare. Voor de resterende hectares zal dit nog gaan gebeuren. Maar volgens Sietske Inberg van Milieudefensie kan het dan te laat zijn. “Weidevogelcompensatie moet altijd tijdig gebeuren. Dat is dus hier niet gebeurd.”

4,5 miljoen euro voor de vogels

Bij de aanleg van de Haak verdween alleen al 161 hectare weidevogelgebied (boerenland) en werd 785 hectare verstoord, blijkt uit cijfers van ecologisch adviesbureau Altenburg & Wymenga, dat onderzoek deed voor de provincie Friesland. In het weidevogelcompensatiefonds, beheerd door de provincie Friesland, stortte het rijk 4,5 miljoen euro als compensatie voor De Haak en de nieuwe bebouwing ten zuiden van de stad. Het geld is bedoeld voor boeren die met de provincie contracten sluiten om een deel van hun land te reserveren voor weidevogelbeheer. Ze moeten daarvoor speciale maatregelen nemen, zoals het inzaaien van kruidenrijk weiland, het weiden van koeien op het land, later maaien (zodat de kuikens niet vroegtijdig worden opgegeten door roofdieren) en vooral het aanleggen plas-dras, greppels met daarin water of een hoge waterstand. Zo kunnen de vogels eenvoudiger voedsel vinden als ze met hun snavel in de sponzige bodem pikken.

In 2009 maakte de provincie afspraken met boeren in de compensatiegebieden rond Leeuwarden. Er werden contracten gesloten voor ‘natuur’ (30 jaar geldig) en ‘agrarisch beheer’ (12 jaar geldig). Volgens Sietske Inberg van Milieudefensie zijn de twaalfjarige contracten niet duurzaam. “Voor de periode daarna is niets afgesproken.”

Gedeputeerde Hoogland spreekt dit tegen. “Afgesproken is dat boeren ook daarna doorgaan met het beheer. We willen daar als provincie ook geld voor vrijmaken. Ook vanuit het Aanvalsplan Grutto komen daar rijkssubsidies voor beschikbaar.”

Ondoorzichtig is verder hoe de agrariërs de afgesproken regels naleven, meent Inberg. En evenmin is duidelijk hoe de weidevogels het in de compensatiegebieden doen. “Wij zijn voor structurele monitoring van het aantal broedparen. Er is nu niet te controleren wat de compensatie voor de vogels heeft opgeleverd”, constateert Inberg.

Elk jaar nesten tellen

Hoogland stelt dat vrijwilligers van de vogelwacht wel degelijk elk jaar nesten en broedparen in beheergebieden tellen. “Ook brengen we elk jaar een rapport uit hoe het is gesteld met het aantal weidevogels in Friesland.” Sietske Inberg brengt daar weer tegenin dat de door de provincie verstrekte broedresultaten niet zijn te koppelen aan de beheerscontracten. “De provincie compenseert namelijk hectares en niet broedvogels. Dat laatste zouden wij graag willen.”

In 2020 voerde de provincie wel een onderzoek uit in een compensatiegebied voor de bouw van woningen in de nieuwe Leeuwarder wijk Wiarda in 2015. Hieruit bleek dat er in de jaren 2014 en 2015 nog relatief veel weidevogels zaten in het compenseerde boerenland, maar dat het daarna gestaag daalde. Inberg: “In 2020 is er geen gruttokuiken groot geworden, blijkt uit het staatje van de provincie.”

Maar volgens de provincie kan het soms een aantal jaren duren voordat de weidevogels ‘hun plek’ hebben gevonden in hun nieuwe woongebied. Bovendien gingen er de nodige nesten verloren door roofdieren, vooral de vos. “Die heeft het gebied vanaf 2013 ontdekt”, constateert gedeputeerde Hoogland, “en de vogels hebben hier duidelijk last van”. Inberg: “Daardoor is het geen goed compensatiegebied. Je zou het moeten afrasteren. Dat gebeurt ook in de Hounspolder.”

Zuinig zijn op de oude gebieden

In het verstoorde gebied rondom rijksweg de Haak zijn vanaf 2007 68 grutto’s gezenderd door onderzoeksbureau Altenburg & Wymenga in opdracht van de provincie Friesland. Hierbij was ook een onderzoeksteam van trekvogelecoloog Theunis Piersma (Rijksuniversiteit Groningen) betrokken. Opvallend genoeg verhuisden 26 broedparen naar beschikbaar boerenland met een al hoge gruttodichtheid. “Op de oude gebieden voor vogels moet je dus zuinig zijn”, onderstreept Inberg. “Die moet je sparen, want het blijkt dat veel verdreven vogels daarnaar toe vluchten.” Meestal lag dit ‘toevluchtsoord’ 2000 meter binnen de oorspronkelijke biotoop van de grutto’s. Eén paar nestelde zich 15 kilometer verderop in Wommels. Van 28 grutto’s is geen nest bekend. Veertien vogels bleven op de oude locatie of schoven een beetje op.

Volgens Altenburg & Wymenga kunnen compensatiegebieden positief uitpakken voor weidevogels die gedwongen moeten verhuizen, mits dit geschikt weidevogelgrasland is. Ook moeten die gebieden vroegtijdig beschikbaar zijn, dus voordat de bouwwerkzaamheden beginnen. Inberg: “Bij de Haak om Leeuwarden was dit niet het geval. De compensatiecontracten werden afgesloten toen de weg al werd aangelegd. Dat is dus niet tijdig.”

De maatregel die het meeste effect sorteert voor de boerenlandvogel is plas-dras: een verhoging van het waterpeil of de aanleg van greppels waarin het water blijft staan. Dat stelt de Algemene Rekenkamer in een rapport van december 2021 in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Aanleiding voor het rapport was de jarenlange afname van het aantal weidevogels, vooral de grutto, terwijl boeren die weidevogelvriendelijke maatregelen nemen, daarvoor wel de nodige subsidie krijgen. De Algemene Rekenkamer concludeert dat plas-dras ‘het beste werkt voor de vogels’, maar dat boeren dit het minste toepassen.

Verplicht het waterpeil omhoog

Dat is ook de situatie in het 145 hectare grote compensatiegebied ten zuiden van de Friese hoofdstad. Daar komt slechts op 5 hectare plas-dras voor. Natte weilanden zijn van essentieel belang voor grutto’s, kieviten, scholeksters en tureluurs. Sietske Inberg van Milieudefensie Leeuwarden vindt dat de provincie Friesland in haar contracten met agrariërs verplicht moet vastleggen dat het waterpeil omhoog moet of in elk geval dat er in een deel van het compensatieweiland greppels met water zijn voor broedparen.

Gedeputeerde Hoogland verklaart dat plas-dras een van de onderdelen is van zogeheten ‘mozaïekbeheer’, dat wordt toegepast om weidevogels rust- en foerageerplekken te geven. “Het is niet per se noodzakelijk dat elke agrariër plas-drasgebieden op zijn land heeft. Het doel is wel om minimaal een halve hectare plas-dras per 100 hectare boerenland te realiseren. Want plassen in het land zijn belangrijk om voldoende kuikens vliegvlug te krijgen. We willen in ons weidevogelgebied het vernatten van weidevogelgrasland zeker verder stimuleren.”

Trekvogelecoloog Theunis Piersma zegt overigens dat er ook weer niet te veel moet worden verwacht van plas-dras alleen. “Het gaat om de combinatie van maatregelen, zoals het uitrijden van ruige mest (poep en plas van de koe vermengd met stro red.), beweiding, kruidenrijkdom en plas-dras die goed zijn voor de weidevogels. Aan het begin van het broedseizoen zijn die natte plekken in de weilanden goed. Soms zie je trouwens dat boeren ze in de nazomer van overheden verplicht moeten droogleggen. Terwijl juist zomerwater helpt om gruttokuikens te laten opgroeien.”

Infuus van kunstmest en krachtvoer

Volgens Piersma moet het gangbare landbouwsysteem op de schop om de weidevogels echt te helpen overleven. Hij pleit voor regeneratieve landbouw, waarbij het bodemleven de kans krijgt zich te herstellen. “Stimuleer boeren natuurinclusief te werken, waarbij ze niet meer aan het infuus liggen van kunstmest, krachtvoer, antibiotica, chemicaliën en diepteontwatering. Dan heb je kans dat weidevogels zich op dit boerenland gaan nestelen, want daar zijn ze het liefst. Daar krijgen grutto’s kuikens groot.”

Daar is Sietske Inberg het hartgrondig mee eens. “Compensatie is natuurlijk een noodverband. We hebben de boeren nodig om de weidevogels te redden. Later maaien en het uitrijden van ruige stalmest op de weilanden zijn essentieel. Op de mest komen insecten af, die de vogels en jonge kuikens nodig hebben. Zonder boeren geen weidevogels.”

Lees ook:

De grutto broedt in natuurgebied, maar eet bij de boer

In landbouwgrond zitten meer wormen, maar in de natuur is het bodemleven minder eentonig, ontdekte onderzoeker Joachim Deru in het veenweidegebied.

De grutto kan best zonder ons, dus met pijn in het hart laat Gerrit Gerritsen hem los

Gerrit Gerritsen was projectleider van Nederland Gruttoland. Nu beschrijft hij in zijn boek De hooivogel waarom de grutto uit Nederland vertrekt.