Nieuwe vertaling geeft voor het eerst een inkijkje in het leven van Carl Linnaeus, de Mozart van de biologische naamgeving

De mens is een dier, want hij heeft een hart, haar, vlees, botten en aderen (...) dus kan hij niet een steen of een kruid zijn.’ Deze conclusie trok de Zweedse natuurvorser Carolus Linnaeus (of Carl von Linné) halverwege de achttiende eeuw. Het resulteerde erin dat hij de mens onder de naam Homo sapiens een plek gaf tussen de dieren in zijn overzichtswerk ‘Systema Naturae’.

Deze uitgave uit 1758 markeert het formele begin van de wetenschappelijke naamgeving van planten en dieren. Linnaeus onderscheidde drie rijken in de natuur: de stenen, de planten en de dieren. Het onderscheid was simpel: stenen ­kunnen wel groeien maar leven niet, planten en dieren leven wel en ­bovendien kunnen dieren ook nog voelen. Omdat een mens leeft, groeit en voelt, is het een dier. Deze conclusie zal destijds niet door iedereen zijn aanvaard, maar Linnaeus was zo beroemd dat weinigen hem tegenspraken.

Wie was deze man? In Nederland kennen we hem vooral vanwege de door hem begonnen nomenclatuur die alle organismen een geslachts- en soortnaam toekent, en sommigen weten dat hij ooit promoveerde aan de universiteit van Harderwijk. In Zweden daarentegen is hij beroemd; Linnaeus is voor Zweden wat Mozart is voor Oostenrijk en Rembrandt voor Nederland.

Zijn relatieve onbekendheid ­buiten Zweden heeft deels te maken met zijn geringe talenkennis. Linnaeus sprak en schreef slechts Latijn en Zweeds. Het Duits, Engels, Frans was hij niet machtig, evenmin als het Nederlands, ondanks een ruim tweejarig verblijf in ons land en vele contacten met grootheden als Boerhaave. Van zijn enorme oeuvre is weinig vertaald en de studie van ­Linnaeus en zijn werk is grotendeels een Zweedse aangelegenheid.

Bits klimaat

Maar nu is een Linnaeus-biografie van de Zweedse hoogleraar wetenschapsgeschiedenis Gunnar Broberg in Nederlandse vertaling verschenen. Dankzij deze vertaling maken we kennis met de kleine (hij was slechts 1,53 meter lang) grootste Zweed.

Linnaeus werd in 1707 ­geboren in een familie van dominees, een intellectueel, maar weinig ­bemiddeld ­milieu. Zweden was in de achttiende eeuw als gevolg van een bits klimaat en mislukte oorlogsavonturen een wat achtergebleven land; er heerste armoede, hongersnoden waren geen uitzondering.

Linnaeus ging op twintigjarige leeftijd studeren; na zijn eerste jaar in Lund verhuisde hij naar Uppsala om daar de rest van zijn leven als student, arts, professor en rector bij de universiteit betrokken te blijven. Een keerpunt in zijn leven was een reis door Lapland. In 1732 reisde ­Linnaeus de Botnische Golf rond, tot in het hoge noorden en via Finland ­terug naar Uppsala. Zijn waarnemingen schreef hij op in ‘Iter Lap­­ponica’.

Darwin

Voor de ontwikkeling van de natuurvorser kunnen de reis en het boek worden vergeleken met reis met de Beagle van Charles Darwin. De tocht verzekerde Linnaeus van twee grote liefdes, de botanie en Zweden. Uit deze combinatie kwamen onder andere publicaties voort over het gebruik van inheemse planten waarmee de bevolking een hongersnood kon overleven. Veel van zijn publicaties verschenen in de vorm van proefschriften. In tegenstelling tot de huidige gewoonte was het destijds gebruikelijk te promoveren op een dissertatie die door de promotor was geschreven, de kandidaat moest stellingen verdedigen bij een niet door hemzelf geschreven studie. Linnaeus schreef zo in totaal 186 proefschriften.

Uiteindelijk leeft hij vooral voort in de door hem gegrondveste biologische naamgeving. In de elf edities van Systema Naturae beschreef hij in totaal ongeveer 18.000 plant- en diersoorten. Het idee erachter was om door middel van het in kaart brengen van de biologische soortenrijkdom de Schepping te doorgronden. God schiep, Linnaeus ordende, zo werd gezegd. Aan dit grote project wordt nog altijd gewerkt; het is vooralsnog onvoltooid.

Vertaling en redactie schieten ­helaas af en toe tekort. Het veel­gebruikte woord ‘archiater’ – de hoogste medicus van de universiteit – is onvertaald gebleven, stuifmeel wordt ‘zaadmeel’ genoemd en wat een ‘macaronische taalmengeling’ is, is ook niet meteen duidelijk. De grote Zwitserse natuurvorser Scheuchzer wordt Scheutzer genoemd en sommige literatuurverwijzingen blijken niet vermeld, waardoor de ­lezer vastloopt. Het storendst zijn slecht lopende zinnen, vooral in hoofdstukken over de filosofische kant van Linnaeus’ werk, wat de indruk wekt dat de vertaler soms inhoudelijk verdwaalde – een strakkere redactie had hier helderheid moeten verschaffen. Het doet een beetje afbreuk aan een boeiend en zeer welkom boek over leven en werk van een van Europa’s grootste ­wetenschappers.

Gunnar Broberg, ‘Carl Linnaeus. De man die de natuur rangschikte’. Amsterdam, Unieboek/Spectrum, 520 blz, €39,95, E-book €19,99