Verontreiniging
Milieuschandaal in Zeeuwse polder: ‘Een gezwel dat langzaam uitzaait’
Ernstige vervuiling bedreigt de Zeeuwse Perkpolder en zijn boeren. De aanleg van een zeedijk met ‘duurzame grond’ liep uit op een milieuschandaal.
Haastig schept de adviseur waterbouw bij Rijkswaterstaat twee emmers vol met gitzwarte grond. De medewerker vertrouwt de zaak niet. Het donkere aan elkaar gekleefde materiaal dat gele kiepwagens aanvoeren lijkt in de verste verte niet op wat hij normaal gesproken tegenkomt bij de aanleg van dijken in Zeeland. “Wat is dit voor vreemde grond?”, vraagt hij zich af terwijl de kiepwagens af en aan rijden in de polder.
Het is mei 2015, de adviseur schrikt zich een ongeluk tijdens een regulier bezoek aan Perkpolder in het oosten van Zeeuws-Vlaanderen. Daar legt aannemer Van Oord op dat moment de laatste hand aan een 1,9 kilometer lange dijk die een belangrijke waterkering wordt langs de Schelde. De bouw is onderdeel van een omvangrijk project in de dunbevolkte polder: 75 hectare land is onderwater gezet in het kader van natuurcompensatie.
Om de dijk in het natuurgebied te bouwen, voeren schepen 275.000 kuub hergebruikte gereinigde grond aan. De argwanende Rijkswaterstaat-adviseur neemt voor de zekerheid twee emmertjes met het materiaal mee om verder te laten onderzoeken. Hij maakt zich vooral zorgen over de bouwkundige risico’s.
Wanhoop onder de boeren
Nu, zes jaar later, blijkt de samenstelling van deze ‘duurzame’ grond uit de nieuwe dijk veel zorgwekkender dan de adviseur op dat moment kon bevroeden. De ‘schone’ grond is een bron van verontreiniging geworden en drijft boeren in het gebied tot wanhoop.
In de hergebruikte grond zitten namelijk tal van schadelijke stoffen die uit de dijk sijpelen en het milieu vervuilen, blijkt uit onderzoeken die Rijkswaterstaat de afgelopen jaren liet uitvoeren. Onderzoeksbureau Deltares wijst in een rapport over de vervuiling in Perkpolder, dat begin dit jaar is gepubliceerd, op de risico’s van aangetroffen stoffen waaronder arseen en zware metalen als chroom en vanadium.
Op sommige plekken in en rond de dijk komen de stoffen in (sterk) verhoogde concentraties voor en zijn deze te linken aan toepassing van gereinigde grond. Het ondiepe grondwater direct onder de dijk en het naastgelegen oppervlaktewater zijn inmiddels vervuild. De gehaltes van de stof arseen zijn op sommige plekken ver boven de interventiewaarde aangetroffen in het ondiepe grondwater. Deze waarde wordt gebruikt bij bodemsaneringen en milieuonderzoek. Met overschrijding ervan bij bepaalde volumes wordt gesproken van “ernstige bodemverontreiniging”.
De milieuvervuiling en het uitblijven van maatregelen leidt tot grote zorgen bij de boeren in het gebied. Het grondwater waarmee de akkerbouwers hun land besproeien wordt volgens hen ernstig bedreigd. Het RIVM concludeerde eerder dat er ondanks de overschrijdingen geen “onaanvaardbare” milieurisico’s zijn. Wel hamerde het instituut op meer onderzoek en adviseerde het om dieren niet langer te laten drinken uit de naastgelegen sloot.
De tekst gaat verder na de video
Verschrikkelijke stank
Campingeigenaar Charles Heiszler vergelijkt de dijk inmiddels met een “gezwel dat langzaam uitzaait”. Heiszler staat in zijn tuin met uitzicht op de nieuwe waterkering. Samen met zijn vrouw Ingrid runt hij een kleine camping in de polder. Hij is ook voorzitter van Stichting Schone Polder. “Als er nu geen maatregelen worden genomen, zijn we te laat en is de verontreiniging onomkeerbaar”, roept Heiszler. “Dan opereer je een patiënt die al overleden is.”
De campinghouder herinnert zich het moment dat de dijk werd aangelegd als de dag van gisteren. Alleen al vanwege de “verschrikkelijke stank” tijdens de werkzaamheden. “Een soort afvalgeur.” Hij trekt er een gezicht bij alsof hij een vuilniszak op de visafslag opent. Omwonenden meldden tijdens de werkzaamheden huidirritatie en klachten aan de luchtwegen. ‘Welk materiaal gebruiken ze in vredesnaam in onze achtertuin’, vragen Heiszler en zijn buren zich af.
Wit wasgoed verandert in zwartgeblakerd katoen
Een van hen is Marnix Verbrugge. De boer teelt aardappelen, uien, tarwe en bonen. Hij grenst met zijn akkers aan de dijk en weet nog goed hoe zijn witte wasgoed aan de waslijn binnen een dag veranderde in zwartgeblakerd katoen. “Onze vragen hierover werden weggelachen”, herinnert de akkerbouwer zich. Sindsdien nemen de zorgen alleen maar toe. “De giftige stoffen bedreigen de zoetwaterbel in het gebied. Onze boerderij is daarvan afhankelijk om het land te beregenen. Als het grondwater eenmaal is verontreinigd, kunnen we niks meer.”
Wat is de “zwarte milieuvervuilende troep” waar bewoners en de medewerker van Rijkswaterstaat zich al tijdens de bouw van de dijk zorgen over maken? Hoe komt deze vervuilde grond terecht in Zeeuws-Vlaanderen? En welke rol speelt een van de grootste recyclebedrijven van Nederland in deze zaak?
Dienst Landelijk Gebied
Om die vragen te beantwoorden moeten we terug naar het begin van het project, zo’n vijftien jaar geleden. De Dienst Landelijk Gebied (DLG), tot 2015 het grondbedrijf van de overheid, krijgt van Rijkswaterstaat de opdracht om het project uit te voeren. Zij schrijven een aanbesteding uit voor de bouw van de dijk, waar honderdduizenden tonnen grond voor nodig zijn. Zand is duur en ‘circulariteit’ is belangrijk, reden dat de aannemer op zoek gaat naar een alternatief.
Dat wordt gevonden in een ‘duurzaam en milieuvriendelijk product’ waar recyclebedrijven en grondhandelaren op dat moment nog trots op zijn: ‘thermisch gereinigde grond’, in vakjargon ‘tgg’ genoemd.
Dit materiaal ontstaat na het reinigen van ernstig verontreinigde grond en oud asfaltgranulaat met teer, dat jaarlijks in miljoenen tonnen vrijkomt bij saneringen en wegwerkzaamheden. Teerhoudend asfalt werd tot 1990 gebruikt in wegen en mag – net zoals verontreinigde grond – niet zomaar worden gestort of hergebruikt.
Enkele recyclebedrijven kozen ervoor om deze twee afvalstromen te mengen en onder zeer hoge temperaturen te reinigen, waarna ‘schone’ grond overblijft. Het materiaal mag opnieuw worden toegepast als ‘industriegrond’.
Kalveren sterven plots
Goede business voor afvalbedrijven en opdrachtgevers zijn ook blij: zij dragen immers bij aan de ‘circulaire economie’. Het product werd jarenlang geprezen als ‘milieuvriendelijk’ en ‘duurzaam’.
Rijkswaterstaat, maar ook waterschappen en gemeenten pasten de gereinigde grond bij tientallen projecten toe. Het materiaal kwam onder meer terecht in dijken, wegen, natuurprojecten, een jachthaven en een recreatieplas.
Tegelijkertijd ontstaan al tijdens de toepassing veel zorgen binnen Rijkswaterstaat. In eerste instantie niet om het milieu, maar vanwege mogelijke risico’s voor de bouwkundige staat van dijken en wegen. Onderzoeksbureau Deltares waarschuwt in 2016 om de gereinigde grond voorlopig maar niet in dijken te gebruiken. De dijk in de Perkpolder is dan al aangelegd.
In de zomer van 2016 nemen de zorgen om thermisch gereinigde grond toe. Dat gebeurt als een boer in Bunschoten groot alarm slaat omdat een aantal kalveren dood wordt geboren of plots sterft.
Uit metingen die de boer zelf doet, blijkt de sloot waaruit het vee drinkt, ernstig verontreinigd te zijn. Nader onderzoek wijst uit dat deze vervuiling afkomstig is van een nieuwe dijk die is aangelegd met 75.000 kuub gereinigde grond. De waterkering blijkt vol zouten, chloride en sulfaat te zitten en bevat tal van zware metalen evenals het kankerverwekkende benzeen. De zorgen en gevreesde gevolgen voor het milieu zijn zo groot dat het Waterschap Vallei en Veluwe de dijk begin dit jaar laat afgraven. Kosten: ruim 32 miljoen euro.
Alarmerende signalen
De Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) krijgt in 2016 ook lucht van de alarmerende signalen uit Bunschoten. Zij traceren de thermisch gereinigde grond terug naar Afvalstoffen Terminal Moerdijk (ATM). Dat bedrijf is met een recycling van 2 miljoen ton afval per jaar een van de grootste afvalverwerkers van ons land. De inspectie ILT constateert al snel tekortkomingen bij het reinigingsbedrijf. De productcertificaten van de grond blijken onbetrouwbaar en ATM moet het reinigingsproces aanpassen. Ook wordt besloten om de toepassing van gereinigde grond tijdelijk stil te leggen.
Begin 2018 dient het volgende probleemproject met gereinigde grond van ATM zich aan: de Plas van Heenvliet. De gereinigde grond die is gebruikt in het Zuid-Hollandse recreatiegebied is vervuild met onder meer benzeen en tolueen. Ook het grondwater blijkt verontreinigd.
Rijkswaterstaat brengt een jaar later alle projecten waar zij thermisch gereinigde grond gebruikten in kaart. Bij vijf projecten met het hoogste risico wordt de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater komend jaar verder onderzocht.
Het verhaal gaat verder onder het kaartje
De Zeeuwse campinghouder Heiszler vroeg zelf documenten op via de Wet Openbaarheid Bestuur, waaronder certificaten van de grond. Een van de documenten is een folder van grondhandelaar Martens en Van Oord die de grond van ATM in opdracht van de aannemer naar Zeeland bracht.
‘Het toepassen van thermisch gereinigde grond past uitstekend binnen de duurzaamheidsgedachte’, wijst Heiszler aan in de folder. En: het product beschikt over een speciaal keurmerk ‘waar alleen de meest milieuvriendelijke producten voor in aanmerking komen’. Papieren werkelijkheid, luidt inmiddels de wrange conclusie.
Onafhankelijk onderzoek af naar vervuiling
Vijf boeren in de Perkpolder onder wie akkerbouwer Verbrugge dwongen via de rechtbank een onafhankelijk onderzoek af naar de vervuiling in de polder, uitgevoerd door bodemdeskundige Theo Edelman. Zijn rapport, in bezit van Trouw en EenVandaag, is onlangs afgerond.
“De normen voor hergebruik zijn plaatselijk overschreden, een deel van deze grond had daarom nooit gebruikt mogen worden”, licht Edelman toe. “Er zitten bovendien stoffen in, die er volgens het recyclingproces nooit in hadden kunnen zitten.” Volgens hem treedt daarmee het zorgplichtartikel in werking. “Of de dijk moet op die plaatsen weg, of de effecten van de verontreiniging moeten teniet worden gedaan.” De deskundige uit stevige kritiek op de eerdere onderzoeken. “Vooronderzoek ontbreekt en onderzoekers hadden veel meer monsters moeten nemen.”
Volgens Edelman is in de dijk vooral gereinigd asfaltgranulaat gebruikt. De oorzaak voor het uitlekken van zware metalen ligt volgens hem bij het overslaan van een stap tijdens het schoonmaken van het teerhoudende asfalt. “Bij de reiniging is de vulstof niet uit het granulaat gehaald. Deze vulstof bevat vliegas met hoge gehaltes aan onder meer sulfaat en zware metalen.” ATM zegt niet in te kunnen gaan op de vulstof die niet zou zijn verwijderd, omdat het bedrijf het rapport van Edelman niet heeft.
Gereinigde grond mag onder voorwaarden weer worden toegepast
De toepassing van thermisch gereinigde grond (tgg) is na de problemen bij de dijk in Bunschoten tijdelijk stopgezet na grote zorgen over gevolgen voor het milieu. Vorig jaar liet staatssecretaris Stientje van Veldhoven weten dat de oude voorraden die zijn opgestapeld vanwege de stop onder zeer strenge voorwaarden weer mogen worden toegepast. Lokale overheden beslissen uiteindelijk of zij toestemming geven voor de toepassing. Dat is nog nauwelijks gebeurd. Rijkswaterstaat laat weten ook nog geen tgg toe te passen, omdat het geen projecten heeft die aan de strenge voorwaarden voldoen.
Het Openbaar Ministerie deed onderzoek naar de vervuiling in Perkpolder, Bunschoten en Heenvliet, maar seponeerde de zaken omdat niet is vast te stellen dat reiniger ATM en/of betrokken aannemers weet hadden van de verontreiniging. Wel loopt er nog een strafrechtelijk onderzoek naar ATM vanwege het “in strijd handelen met het productcertificaat”.
In Perkpolder heeft Rijkswaterstaat onlangs een onderzoeksbureau opdracht gegeven te kijken naar maatregelen om mogelijke risico’s in te dammen. De uitkomsten worden komende zomer verwacht.
Bodemprocedure
Advocaat Rogier Hörchner, die de vijf Zeeuwse boeren bijstaat, wil maatregelen afdwingen en start een bodemprocedure. De advocaat heeft Rijkswaterstaat aansprakelijk gesteld voor alle vormen van schade. “Schade is er zeker”, stelt hij. “De aanwezige zoetwaterbel onder het gebied is essentieel voor het telen van voedselgewassen. Deze raakt verontreinigd wanneer nu niet onmiddellijk alsnog actie wordt ondernomen.”
Omwonenden willen dat damwanden worden geslagen. Heiszler is het zat. “Als de zoetwaterbel eenmaal verontreinigd is, is dat een onomkeerbaar proces. Dat is onze grootste angst.”
Reactie ATM op onderzoek Trouw en EenVandaag
ATM stelt dat intensieve herkeuring van de voorraden door ILT heeft aangetoond dat de tgg voldoet aan ‘de klasse industriegrond’. ‘Bij de herkeuringen is afgesproken een veel uitgebreider analysepakket te onderzoeken dan noodzakelijk t.b.v. de certificering.’
Hoe het kan dat niet uitgeleverde tgg telkens wel voldoet en er bij enkele toepassingslocaties problemen zijn, noemt ATM ‘opvallend’. ‘Op de keten tot toepassing na productie had ATM geen zicht. Klasse industrie grond kan enkel onder de juiste voorwaarden worden toegepast. Het is geen schone grond voor in de moestuin. Zo moet het materiaal niet in contact komen met grondwater en moet afstroming worden voorkomen. Dit moet in het werk geborgd worden.’
Lees ook:
De ‘giftigste grond van Nederland’ in Krimpen aan den IJssel is keurig ingepakt, maar niet iedereen vertrouwt het
Een poging om een van de meest vergiftigde plekken van Nederland te reinigen ligt stil.
