Milieuactivisten die de klimaatstress te veel wordt, zoeken steun bij elkaar. ‘Samen huilen lucht op’

Klimaatactivisten hebben het mentaal soms zwaar. Ze bekommeren zich zo om het lot van de planeet dat ze stress, slapeloosheid en angst ervaren. Hulpsessies bieden hun nu ondersteuning.

Iedereen heeft een flesje of potje met water meegebracht. Niet uit de kraan, maar uit de natuur. Uit een slootje om de hoek, of uit zee. Twintig personen, ieder met zijn of haar eigen beetje water, vormen een kring. Middenin staat een lege schaal. Ze kijken ernaar.

“Ik ben eropaf gestapt en heb het water in de schaal geschonken”, zegt Felix van Vugt (45). “Daar heb ik tranen gelaten om mijn zoontje, Willem van vier.” Een kerngezond en vrolijk kind, maar Van Vugt heeft verdriet om zijn situatie. “Als jochie van anderhalf kon hij het geluid van heel veel dieren nadoen. Wat mij treft is dat hij veel van die dieren nooit in het echt zal zien, omdat ze zullen uitsterven”, zegt Van Vugt, zichtbaar geraakt.

Marianna van der Stel (33) stond er ook, in die kring. Zij stapte niet naar voren. Het mocht. Niets moest. Anderen stapten al naar de waterschaal. “De tranenschaal”, noemden ze die. “Ik herkende zoveel van wat ze zeiden”, zegt Van der Stel. “De stress en het verdrietige gevoel dat ze hebben over de klimaatcrisis en de ecologische teloorgang. Ik vind het haast niet te doen om nog te genieten van een warme lentedag.”

Of neem uitlopende knoppen van bomen, in feite een prachtig gezicht. “Ik voel me er rot over, omdat ik weet dat ze veel te vroeg uitlopen. De natuur is in de war.” Was ze wél naar de tranenschaal gestapt, wat had Van der Stel dan willen delen? “Mijn aarzelingen over de vraag of ik een kind op deze aarde zou willen zetten, terwijl we aan de vooravond van een klimaatramp staan.”

Elk seizoen een hulpsessie

De kring rond de waterschaal is onderdeel van vier hulpsessies, elk seizoen een, georganiseerd door het Humanistisch Verbond. De Klimaatvrijplaats, heet die. De sessies zijn bedoeld voor klimaatactivisten, die zo begaan zijn met de klimaatcrisis dat ze dreigen af te stevenen op een ‘klimaat-burn-out’. Kort na de eerste hulpsessie besluit het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) de term ‘burn-out’ af te schaffen, als het gaat om werknemers die uitgeput zijn.

“Datzelfde geldt steeds vaker voor activisten die, dag in dag uit, de klimaatcrisis ten volle onder ogen zien”, vertelt directeur Robbert Bodegraven van het Humanistisch Verbond. Hij hecht niet aan de term ‘burn-out’, het gaat hem om de klachten die deze term moet samenvatten. “Somberheid, angsten, psychische klachten, uitputting.” De hulpsessies (nadrukkelijk geen behandelingen) zijn bedoeld als steuntje in de rug, voor meer ‘weerbaarheid’. Na de tranenschaal volgen sessies om met hervonden kracht en energie door te gaan met actievoeren.

Harde cijfers kan het Humanistisch Verbond niet geven, maar op basis van onderzoek uit de geestelijke gezondheidszorg durft Bodegraven wel te stellen dat ‘steeds meer’ klimaatactivisten mentaal flink te lijden hebben onder de crisis die ze willen agenderen en bestrijden. “Wij merken een duidelijke behoefte aan mentale ondersteuning.”

Af en toe een krantenbericht over de klimaatcrisis lezen, of een journaalitem kijken over uitgestorven dieren, daar kunnen mensen volgen de directeur wel mee leven. “Maar activisten kijken het monster voluit in de bek. Ze strijden tegen vervuilende bedrijven en falende overheden. Dat valt niet mee.”

‘s Nachts piekeren

Van Vugt, docent op de Hogeschool Utrecht en actief bij Extinction Rebellion (XR) kan erover meepraten. Hij begint op te sommen: gevoelens van somberheid, prikkelbaar zijn, niet over koetjes en kalfjes kunnen praten op een feestje, ’s nachts liggen piekeren over het klimaat. Hij heeft er last van. “Ik ben geen psycholoog, maar ik vat het samen als klimaatstress”, zegt hij.

De week voor het interview lag hij bijna elke nacht wakker van de opwarming van de aarde en de schadelijke effecten daarvan. Hij meldde zich af voor één van de vele klimaatwerkgroepen waar hij zich voor inspant. “Daar voelde ik me schuldig over...”, zucht hij. Steunende reacties van XR-medeactivisten boden comfort. Mentaal welzijn is een aandachtspunt in die burgerbeweging.

“Voor we een klimaatactie beginnen, checken we in”, beschrijft Van der Stel, die zowel professioneel als privé actief is voor Fossielvrij NL. Inchecken betekent: even zeggen hoe je je voelt. Dat is een kort moment, daarna beginnen de voorbereidingen voor het protest met spandoeken of blokkades.

“Als je de pijn niet in de ogen kijkt, dan heb je onafgesloten rouw”, zegt Van Vugt. Ook hij ervaart de incheck-momenten bij XR als waardevol, maar vluchtig. Ook daar komt er steeds meer ruimte voor het delen van emoties, die klimaatactivisten ervaren.

Klimaatrouw

De ‘tranenschaal-ceremonie’ die het Humanistisch Verbond toepast komt voort uit het gedachtegoed van de Amerikaanse Joanna Macy, een ‘ecofilosofe’ die zelf vreest dat de klimaatcrisis nooit meer gestopt kan worden. Haar visie op klimaatrouw, ook bekend in XR-kringen, verschilt niet zoveel van het advies dat specialisten geven na het overlijden van een persoon: gevoelens toelaten, niet wegstoppen. Daarna weer zo goed en kwaad als het gaat doorgaan.

Bij klimaatrouw gaat dat precies zo, zeggen de deelnemers van de Klimaatvrijplaats. “Eerlijk praten over de pijn die je voelt helpt”, zegt Maarten Frijlink (56), werkzaam als biotechnoloog en actief lid van XR en Kappen met Kolen. Hij beschrijft de klimaattreurnis die hij voelt als een deken die hij, gedurende een periode van jaren, steeds iets verder over zichzelf heentrok.

“In de jaren tachtig was klimaatverandering een vrij neutraal begrip. Ik studeerde toen op de Landbouwuniversiteit. We maakten daar grapjes. Canada zou door de opwarming een prima landbouwland worden, zeiden we. En Nederland had weinig te vrezen. We lachten: gewoon de dijken wat ophogen.”

Onder de huid

Stukje bij beetje drong de ernst van de klimaatcrisis tot hem door. Tot het onder zijn huid ging zitten. “Ik ging er steeds meer over lezen. Ik werd een studeerkamertype. Ik liet de rampzalige gevolgen van de opwarming binnenkomen. Ik heb dat toegelaten.” Na een mislukte poging van wegkijken sloegen stress, woede en depressieve gevoelens toe.

Hij kán het soms nog, zoals op de Landbouwschool, lachen over het klimaat. “Als dat sociaal wenselijk is, doe ik het.” Als iemand hem, na het weekend, gekscherend vraagt of hij zich zaterdag nog ergens aan heeft vastgeplakt bijvoorbeeld. Of als iemand lollig vertelt over zijn liefde voor de barbecue.

“Op een goed moment trek ik wel een grens. Dit is niet meer grappig”, zegt Frijlink. Hij beschouwt zichzelf als ‘redelijk en weldenkend mens’. Dat hij zich genoodzaakt ziet om zich vast te lijmen aan de A12, daar ziet hij ook wel de treurnis van in. “Dat doe ik niet voor mijn lol. Ik heb kinderen, een lieve familie, een band waar ik in speel. Daar zou ik natuurlijk liever al mijn tijd in steken.”

Dat kan hij niet. Frijlink voelt zich geroepen om actie te blijven voeren. “De weg die we nu bewandelen, met vervuiling en fossiele energie, leidt tot collectieve zelfmoord”, is zijn overtuiging. “Of zoals we bij XR zeggen: we zijn beyond fucked.” De klos in het kwadraat, kan als gekuiste vertaling dienen. Het plaatje dat Frijlink gebruikt op WhatsApp verbeeldt dat wanhopige gevoel. Het is een zandlopertje, het mondiale symbool van Extinction Rebellion. In de versie die Frijlink gebruikt knalt die zandloper uit elkaar.

Ook lichtpuntjes

Natuurlijk zijn er lichtpuntjes, of zelfs regelrechte successen. Alle deelnemers aan de Klimaatvrijplaats van het Humanistisch Verbond – dat een traditie kent in het bieden van mentale ondersteuning aan relatief kwetsbare groepen – kunnen er wel een paar noemen. “Toen ABP, mijn eigen pensioenfonds, besloot om zijn miljarden weg te halen uit fossiele beleggingen”, zegt Van Vugt met glimmende ogen. Die aankondiging was mede te danken aan het protest van activisten, waaronder hijzelf. “Ik kan er nog kippenvel van krijgen.”

Het verbreken van de banden met oliereus Shell, een stap die diverse universiteiten en musea zetten, biedt de activisten ook wat hoop. Net als het feit dat XR door hun omgeving in mindere mate als radicaal beschouwd wordt, ook omdat acteurs en publieke figuren hun steun uitspreken voor de ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’, zoals het tegenhouden van privéjets op vliegvelden of het blokkeren van een autoweg.

Wat na opstekertjes en momenten van euforie terugkeert is het besef: de wereld ligt nog steeds op ramkoers. Dat is geen mening, maar een feit. De klimaatwetenschap is er helder over. De mondiale Parijs-doelen, die bedacht zijn om de wereld leefbaar te houden, liggen buiten bereik. Landen, bedrijven en burgers blijven samen teveel olie, kolen en gas gebruiken.

“De klimaatstress die ik voel is rationeel”, wil Van Vugt daarom onderstrepen. Hij wil niet dat de indruk ontstaat dat hij een stoornis heeft, of dat hij overdrijft. Ook denkt hij niet in termen als ‘de wereld gaat eraan’. “Het is de vraag hoe erg we het als mensheid laten worden. Elke tiende graad minder opwarming telt.” Voor zichzelf ziet Van Vugt de opgave om zich voluit te blijven inspannen om het klimaat te verbeteren, als activist én via onderwijs over duurzaamheid en klimaat op de Hogeschool Utrecht, zonder eraan onderdoor te gaan.

Geen hobby

“Ik moet de balans zien te houden tussen actievoeren en opladen”, zegt hij tegen zichzelf. Die opgave ziet hij niet voor een paar maanden of jaren, maar voor de rest van zijn leven. “Ook als we de goede kant op bewegen: de klimaatproblematiek blijft, de broeikasgassen in de lucht werken vele decennia door.” Hij en de andere activisten zien het zo: klimaatactivisme is geen hobby waar je mee stopt als je geen tijd of energie meer hebt. “Je denkt er bijna altijd aan, dat zet je niet stil”, zegt Van der Stel van Fossielvrij.

Directeur Bodegraven van het Humanistisch Verbond schreef zelf een boek over het klimaat: Radicaal Anders. Daarin beschrijft hij hoe een duurzame wereld haalbaar zou kunnen zijn. Dat klinkt monter, stressvrij. “Toch herken ik de gevoelens die deelnemers aan de Klimaatvrijplaats kunnen uiten. De wanhoop. Die kan je naar de strot grijpen. We zijn willens en wetens onze leefomgeving naar de knoppen aan het helpen.”

Wie dat ziet, komt volgens Bodegraven voor een tweesprong te staan. “Denk je: het zal wel, na ons de zondvloed? Dan word je onderdeel van het probleem. Of denk je: ik ga proberen om deel te zijn van de oplossing? Dat is, denk ik, de enige menswaardige optie.”

Lees ook:

The Happy Activist gebruikt vrolijkheid als wapen

Een smiley met een aureool is het logo van The Happy Activist. Met zijn vrolijke filmpjes op sociale media brengt hij initiatieven die werken aan een betere wereld onder de aandacht. Wie is die gelukkige activist?