Met het basalt verdwijnen ook de steenlopers

Wie de Hondsbossche en Pettemer Zeewering vanuit de lucht - of iets makkelijker: via Google Earth - bekijkt, ziet dat ze als een beginnend puistje uit de kustlijn opbolt. De wering ligt daar al sinds 1880, tussen Camperduin en Petten, als een keiharde, statische kust die niet meebeweegt met de dynamiek van zand, wind en water. De duinen zijn in de loop van vele jaren een beetje naar het oosten verschoven, maar de dijk is blijven liggen waar hij lag. Het is een van de redenen dat er hoognodig wat moet gebeuren aan 'de dijk', zoals omwonenden de Hondsbossche en Pettemer Zeewering bijna liefkozend noemen. Het is een van de zwakke schakels in de Nederlandse kust die de komende jaren wordt verstevigd.

Het Hoogheemraadschap Noord-Hollands Noorderkwartier, de beheerder van de dijk, heeft de afgelopen jaren diverse scenario's bekeken: van verhogen of verleggen van de dijk, tot het versterken met zand. Sinds dit voorjaar is daar slechts één serieuze optie van overgebleven. 'Zand en Natuur' noemt het Hoogheemraadschap dat scenario opgewekt. Er zullen dan ook veel mensen blij zijn dat de steriele dijk van asfalt en basalt op termijn zal worden vervangen door een veel natuurlijker strand. Zo niet onbezoldigd vogelonderzoekers Nelly van Brederode en Hans Roersma. De harde dijk is namelijk een uniek leefgebied voor met name steenlopers, zo stellen zij.

Roersma en Van Brederode weten waar ze het over hebben. Hun huis ligt aan de voet van de dijk. In hun voortuin vangen en ringen ze als gecertificeerde vogelringers steenlopers en aan de andere kant van de dijk tellen ze de vogels op vaste tijden. "Juni en juli zijn uitgerekend de twee maanden van het jaar dat je vrijwel geen steenlopers ziet op de dijk. Maar als je hier in april en mei komt is dat anders", bezweert Roersma. "Dan trekken er dagelijks vele honderden steenlopers door van West-Afrika richting hun broedgebieden in Groenland en Canada, dan wel in Scandinavië en Noord-Rusland, afhankelijk van de populatie. Ze komen hier even bijtanken voor de rest van de tocht. Op de basaltblokken tussen de hoog- en laagwaterlijn groeien mosseltjes, zeepokken en verschillende wieren. Voor steltlopertjes als de steenloper, maar ook voor scholeksters is dat een rijk gedekte tafel."

Roersma en Van Brederode houden sinds 1994 tellingen bij van het aantal steenlopers, met name op de 38 strekdammen die haaks van de dijk de zee in lopen. "Mei is de topmaand", vertelt Van Brederode, "dan tellen we gemiddeld 800 tot 1.500 steenlopers rond de dijk. Sinds 2000 ringen we de vogels ook met individuele, op afstand zichtbare kleurringen. Daardoor weten we dat er een enorme doorstroming is. Je kunt er gerust van uitgaan dat er vele duizenden steenlopers van de dijk gebruik maken."

De tellingen van Van Brederode en Roersma zijn meer dan zomaar een liefhebberij van twee vogelonderzoekers. Nederland heeft de Ramsar-conventie ondertekend en die zegt dat een gebied waar 1 procent of meer van een bepaalde vogelpopulatie van afhankelijk is, wettelijk beschermd moet worden. Van Brederode: "Voor de zogenoemde nearctische populatie van de steenloper ligt die norm rond 1.000 vogels. Volgens onze tellingen moet deze 'rotskust' dus beschermd worden. En als hij in het belang van kustveiligheid wordt aangetast, dan moet er elders gecompenseerd worden."

De tellingen van Roersma en Van Brederode worden bevestigd door het ecologisch adviesbureau Altenburg en Wymenga. Dat deed op verzoek van het Hoogheemraadschap ook tellingen van de steenlopers en kwam tot vergelijkbare, hoge aantallen. Maar er zit nog wel een juridische haakje in het verhaal.

De bescherming van vogels is in de praktijk gekoppeld aan een beperkt aantal natuurgebieden, de zogenoemde Natura 2000-gebieden. Voor de steenlopers op de Hondsbossche en Pettemer Zeewering zou dat gaan om het beschermde natuurgebied dat Noordzeekustzone wordt genoemd. Alleen: die Noordzeekustzone houdt formeel op bij de laagwaterlijn, terwijl de steenlopers in het gebied daar net boven zitten.

Vogelonderzoekers Roersma en Van Brederode vinden dan ook dat die grenzen van Natura 2000 moeten worden aangepast aan de praktijk: het hele gebied waar steenlopers en andere vogels foerageren zou beschermd moeten worden.

Uit het onderzoek met geringde vogels kwam echter nog iets naar boven dat juridische consequenties heeft. Dezelfde steenlopers die rond de dijk worden gezien blijken zich ook regelmatig op te houden rond de Waddenzee en andersom. In natuurbeschermingsjargon: als er rond de dijk iets gebeurt met deze beschermde vogels, heeft dat een 'externe werking' richting het Natura 2000-gebied Waddenzee. En rond de Waddenzee gelden, volgens datzelfde jargon, Europees vastgelegde instandhoudingsdoelen voor onder andere de steenloper. Veranderingen rond de dijk brengen dus ook via de Waddenzee verplichtingen met zich mee. "Maar het aantal vogels dat via die 'externe werking' de dupe is, is maar een fractie van de steenlopers die direct worden geraakt door het verdwijnen van de strekdammen", waarschuwt Roersma. "Om nog maar te zwijgen van de 'externe werking' op de Natura 2000-gebieden die hier direct achter de dijk liggen."

Al met al zijn Roersma en Van Brederode er niet gerust op. "Het Hoogheemraadschap is al bezig met de voorbereidingen voor de vergunningen om heel veel zand voor de kust te storten, terwijl de laatste fase van de milieueffectrapportage nog moet worden afgerond. We zien nu al dat na eerdere suppleties stukken strekdam onder het zand zijn verdwenen en dat merken we ook in onze tellingen van de steenlopers."

Op het kantoor van het Hoogheemraadschap probeert omgevingsmanager Anita Willig die zorgen weg te nemen. "We zijn nu bezig met de afronding van de studie naar de milieueffecten. De vergunning die we op basis daarvan voorbereiden, zal voorschriften bevatten voor het ontwerp dat 'de markt' mag maken. Effecten op de natuur moeten zoveel mogelijk voorkomen worden. Daarnaast zoeken we met natuurorganisaties, waaronder Hans Roersma en Nelly van Brederode, naar maatregelen die een alternatief moeten bieden voor het voedselgebied van de vogels dat gedeeltelijk verdwijnt."

Het ter plaatse opnieuw aanleggen van strekdammen is volgens Willig zeker geen optie. "Die strandhoofden, zoals ze officieel heten, zijn bedoeld om de kracht van golven te breken en om zand te vangen. Met de moderne manieren van zandsuppleties wil Rijkswaterstaat juist een vrije beweging van zand."

Directeur Eddy Wymenga van het ecologisch adviesbureau Altenburg en Wymenga heeft nog wel andere suggesties voor het Hoogheemraadschap. "De grote waarde van deze dijk voor onder andere de steenlopers zit in het open karakter. Er zit veel ruimte tussen de basaltblokken waar mosseltjes en ook vogels terecht kunnen. Als je bijvoorbeeld bij de renovatie van de Afsluitdijk meer ruimte zou maken tussen het basalt, dan zou je daarmee ook een hoop extra mogelijkheden kunnen creëren voor vogels als de steenloper."

Het Hoogheemraadschap wil in 2012 de vergunningen in orde maken. In 2013 moeten de plannen worden uitgewerkt. In 2015 moet de dijk weer veilig zijn.

Dat de dijk in hun eigen achtertuin veilig moet zijn, dat zien Van Brederode en Roersma ook in. "Het is vooral de schimmige besluitvorming waar we ons zorgen over maken. Als er niet genoeg of niet tijdig wordt gecompenseerd is het gedaan met de steenlopers. Die kunnen niet even een jaartje eten tijdens hun trektocht overslaan."