Nadat burgers eerst samen in een windmolen of zonnedak investeerden, kopen ze nu ook samen grond om de natuur én boeren te helpen. De voedseldemocratie is geboren.
Met trekkers rijden boeren van het platteland naar Den Haag om zich te beklagen over de plannen voor de landbouw, maar ondertussen is er ook een tegenovergestelde beweging. Burgers gaan vanuit steden en dorpen naar het platteland, om daar grond te kopen en een vorm van landbouw mogelijk te maken die past bij de natuur én de stad. Landbouw zonder kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen, met een ruime biodiversiteit.
“Eerder zag je dat een aantal boeren de afstand tot de burger probeerde te verkleinen door een boerderijwinkel te beginnen of zorg aan te bieden, de zogeheten multifunctionele landbouw, om meer toegevoegde waarde te genereren”, zegt Han Wiskerke, hoogleraar rurale sociologie aan de Wageningen Universiteit. “Dit gaat weer een stap verder. Het is vooral een initiatief van burgers, maar het kan ook boeren helpen.”
“Consumenten proberen vaker grip te krijgen op de voedselketen. Ze willen weten waar hun voedsel vandaan komt en ze willen zich soms ook met de plannen van de boer bemoeien: wat wordt er geproduceerd? Dat kan tot op zekere hoogte door mede-eigenaar te worden van de grond. Het is een soort voedseldemocratie. Nadat burgers eerst samen een windmolen of zonnedaken gingen exploiteren, worden ze nu ook eigenaar van landbouwgrond.”
Land van Ons
De afgelopen jaren ontstonden er twee nieuwe initiatieven: Land van Ons en Aardpeer. Die werden door de jury op nummer zes en zeven geplaatst in de Duurzame 100, de ranglijst met groene burgerinitiatieven van Trouw. Maandag 31 januari organiseert Trouw samen met Pakhuis de Zwijger in Amsterdam een debat over burgers die samen grond kopen.
In 2019 begon de coöperatie Land van Ons. Die ziet het kopen van grond als een middel om biodiversiteit in de landbouw terug te brengen. Door grond te kopen kunnen burgers boeren helpen. Land van Ons brengt kapitaal bij elkaar om land aan te schaffen. Dat kunnen boeren vervolgens huren en bewerken, onder de voorwaarde dat het milieuvriendelijk gebeurt. De coöperatie bezit inmiddels elf percelen, samen 155 hectare. Daarvoor is ongeveer 10 miljoen euro geïnvesteerd door de leden.
Iets later startte een ander initiatief: Aardpeer. Hier zit een soortgelijk idee achter. Aardpeer geeft obligaties uit en koopt land met de opbrengst. Er zijn nu vijf stukken land gekocht met een gezamenlijke omvang van 105 hectare. Daarvoor is 7,2 miljoen geïnvesteerd.
Bij Land van Ons en Aardpeer zijn nog gesprekken gaande over het kopen van meer percelen. Aardpeer schreef half december een nieuwe obligatielening uit om met de opbrengst nog eens 37 hectare te kopen, onder meer Herenboerderij Aan den Drecht in Leimuiden met 23 hectare.
De Nederlandse initiatieven laten zich inspireren door stappen die ook in het buitenland worden ondernomen, zoals het Franse Terre de Liens, een organisatie die is opgezet door de Nederlander Sjoerd Wartena die bijna veertig jaar geleden in dat land ging boeren. Hij richtte een soort investeringsmaatschappij op voor de aankoop van land. Het werd een groot succes. Hij harkte miljoenen bij elkaar, waarmee ruim 15.000 boeren toegang kregen tot betaalbare grond.
Niet alle kosten voor de boer bij een mislukte oogst
Hoogleraar Wiskerke verwijst ook naar initiatieven in België en Italië. “Belgische steden hebben veel grond en willen daar ecologische landbouw stimuleren. In Italië verenigen consumenten zich en kopen samen in bij een boer. Ze willen wel dat er milieu- en diervriendelijk wordt geproduceerd. In dat geval zijn ze bereid een deel van het risico dat een boer loopt te dragen. Zij leggen al in de winter of het voorjaar geld op tafel waarmee de boer zaad en plantgoed kan aanschaffen en andere vaste kosten kan dekken. Die heeft ook een gegarandeerde afzet en in het geval van een misoogst zijn niet alle kosten voor de boer.”
Als mensen investeren in grond, ontstaat meer interactie tussen boer en burger, zegt Wiskerke. “Dat is in Nederland de afgelopen decennia minder geworden, alhoewel dat door de groei van multifunctionele landbouw weer toeneemt. Ik ben zelf opgegroeid op een akkerbouwbedrijf in Zeeland. Als er in de jaren zeventig werd geoogst, liep het halve dorp achter de rooier om de aardappelen op te rapen die te klein waren of om een andere reden niet door de machine werden meegenomen. Dat gebeurt nauwelijks meer. Mijn grootvader was een grote boer met 200 hectare. Er werkten tien mensen, die woonden in de omgeving. In het dorp waren een landbouwmechanisatiebedrijf, een boerencoöperatie en andere aan de landbouw gerelateerde ondernemingen. Dat leverde sociaal verkeer op tussen boeren en burgers, en hier en daar zie je dat nu terugkeren.”
‘Je moet er wel zin in hebben’
Dat burgers zeggenschap willen over wat de boer produceert, is voor veel boeren lastig, denkt Wiskerke. “Maar bij veel burgerinitiatieven gaan jonge boeren aan de slag. Die zijn soms helemaal niet opgegroeid in de boerensector en ze vinden het een spannend avontuur om een kring van klanten om zich heen te hebben die overal iets van vindt. Maar je moet er wel zin in hebben. Het vereist kennis van de landbouw, maar ook van het organiseren van inspraak.”
Wiskerke geeft een voorbeeld. “Ik ken iemand die bezig is met de oprichting van een Herenboerderij, ook een vorm van landbouw waarbij burgers mede-eigenaar zijn en bepalen wat er verbouwd wordt. Een boer die zij inhuren doet het werk. Dat levert soms discussies op. De één wil vlees, de ander bepleit een vegetarisch model, en een derde wil per se dat de boer alleen plantaardige voeding produceert.”
Maar dat burgers geld bij elkaar leggen om grond te kopen, biedt nieuwe boeren vooral kansen, benadrukt Wiskerke. “Het is vrijwel de enige manier om te starten. Op een andere manier kom je als jonge boer niet snel aan bod. Maar dat burgers geld bij elkaar leggen om grond te kopen, biedt nieuwe boeren vooral kansen, benadrukt Wiskerke. “Het is vrijwel de enige manier om te starten. Op een andere manier kom je als jonge boer niet snel aan bod. Want nergens in Europa is de grondprijs zo hoog als in Nederland: gemiddeld circa 75.000 euro per hectare.
Voor de verdere ontwikkeling van deze initiatieven is het natuurlijk wel een belemmering. Het duurt even voordat je genoeg geld bij elkaar hebt voor een rendabel boerenbedrijf. Maar dat is overal in de landbouw aan de orde. Kinderen die het bedrijf van hun ouders overnemen, lopen tegen hetzelfde probleem aan. Die moeten ook geld op tafel leggen om het van hun ouders over te nemen en mogelijk hun broers en zussen uit te kopen. De hoge grondprijs zet iedereen behoorlijk klem.”
Hoe gaat het in België?
In België spelen gemeenten een belangrijke rol bij het stimuleren van duurzame landbouw. Vooral grote steden hebben veel grond in bezit. Dat is ooit geschonken door vermogende boeren om armoedebeleid van steden mogelijk te maken. “Nu het beleid in het vizier komt bij gemeenten worden deze landbouwgronden weer relevant”, zegt Katrien Verbeke, voedselexpert in België en adviseur van onder andere Antwerpen, Oostende en Brussel. “Veel gemeenten zoeken een manier om de voedselproductie te sturen. Ze willen op een andere manier omgaan met gezondheid, het milieu en met afval.”
Als een stuk land niet meer wordt verpacht, biedt bijvoorbeeld Gent haar inwoners de mogelijkheid om daar voedsel te verbouwen. “Als je meerwaarde creëert voor burgers in de stad, mag je de grond gratis gebruiken.” Duurzame landbouw is een belangrijke voorwaarde, zegt Verbeke. De Pachtwet in België verbiedt het stellen van voorwaarden aan de manier waarop de grond wordt gebruikt en daarom wordt het land gratis in bruikleen gegeven. De gemeente Leuven gaat op een soortgelijke manier te werk.
Lees ook:
Franke Remerie geeft boerengrond een tweede leven, en u kunt daarbij helpen
De nieuwe burgercoöperatie ‘Land van ons’ koopt verspreid over Nederland landbouwpercelen op. Niet uit financiële speculatie, maar voor meer biodiversiteit.
Aardpeer, een nieuw model voor groene landbouw
Obligaties en landbouw, kunnen die samengaan? Ja, bewijst Aardpeer, een nieuw initiatief dat via de uitgifte van obligaties groene boeren wil steunen en landbouwgrond betaalbaar wil houden.
