Doembeelden genoeg rond de nieuwe digitale munt die de Europese Centrale Bank wil uitbrengen, en die Europa zou laten afglijden in een dystopie van massa-surveillance. Maar wat klopt ervan?
Er komt iets nieuws aan, zegt acteur Victor Löw op een donker podium voor een volle zaal in het Amsterdamse DeLaMar Theater. Een nieuw soort geld. “En daar móeten we het even over hebben.”
Het is ook nooit goed bij De Verleiders, de theatergroep onder leiding van acteur en zelfbenoemd complotdenker George van Houts. Tien jaar geleden kwam de groep met de voorstelling ‘Door de bank genomen’, over de macht en alleenheerschappij van de commerciële banken in ons geldsysteem.
Over wat geld eigenlijk is, en dat we daarvoor bijna compleet afhankelijk zijn van private banken. Dezelfde partijen die de wereld enkele jaren daarvoor in een grote financiële crisis hadden gestort met hun risicovolle beleggingen.
Die macht lijkt in tien jaar alleen maar groter geworden. Zonder bankrekening van bijvoorbeeld ABN Amro, ING of Rabobank kun je simpelweg niet meer meedoen in de huidige samenleving. Contant geld? De munten en biljetten waar je waarschijnlijk eerlijk en hard voor hebt gewerkt? Zelfs de Belastingdienst accepteert het niet meer.
Eindelijk krijgen de commerciële banken wat concurrentie
Je zou dus denken dat Van Houts en zijn mede-Verleiders blij zijn dat er nu een alternatief op komst is. Techneuten van de Europese Centrale Bank (ECB) in Frankfurt verkennen de mogelijkheden voor een publieke tegenhanger van de private bankrekening.
Zeg maar: een digitale euro, waar niet de commerciële banken, maar de ECB garant voor staat. Een soort digitaal contant geld dus. Wie weet heeft iedereen straks dus twee rekeningen, één met privaat geld bij een commerciële bank, en één met digitaal publiek geld bij de ECB.
Eindelijk krijgen de commerciële banken weer wat concurrentie, moeten ze beter hun best doen om zich in te zetten voor hun klanten. Anders betalen die wel met die digitale euro’s van de ECB. Mooi toch?
Zou de nieuwe munt niet ideaal zijn om klimaatambities door de strot van burgers te duwen?
Nou, heel blij zijn De Verleiders er nog niet mee, zo blijkt uit deze vervolgvoorstelling over geld die woensdag in première ging. En de zorgen leven echt niet alleen in dit theatergezelschap. Er is in Nederland, op sociale media en op straat, veel protest tegen de CBDC (de afkorting voor de volledige naam van de munt: Central Bank Digital Currency).
Met die munt zouden burgers volledig onderdrukt kunnen worden door de overheid en de centrale bank. Niet alleen zou de regering alle betalingen van mensen kunnen monitoren, de vrees is dat ze straks ook ons gedrag gaat bijsturen door betalingen te beïnvloeden. De digitale euro zou in dat geval ‘programmeerbaar’ zijn, en alleen te gebruiken zijn als betaalmiddel als het de overheid goed uitkomt.
Doembeelden liggen dan voor het oprapen. Zou de nieuwe munt niet ideaal zijn om klimaatambities door de strot van burgers te duwen? Bijvoorbeeld door maar één vliegticket per jaar toe te staan? Voor de tweede vliegvakantie kan betalen met digitale munten dan een stuk duurder worden gemaakt, zo klinkt de vrees. Als de betaling überhaupt wordt goedgekeurd.
Of neem gezondheid. Stel dat de betaling met digitale euro’s in een snackbar wordt geblokkeerd bij mensen met een hoog cholesterol. Dat zou waarschijnlijk heel wat minder hart- en vaatziekten opleveren, spiegelen critici onheilspellend voor, en zo de zorgkosten in Nederland een stuk draaglijker kunnen maken.
Demonstranten op de propvolle publieke tribune joelden regelmatig door Kaags betoog heen
“Het is best lastig communiceren over iets wat er nog niet is”, zei minister Sigrid Kaag (financiën) toen ze in november met Tweede Kamerleden sprak over de vele zorgen die leven. Ze zei het die dag vaker: er ís nog helemaal geen digitale euro. En als die er wel komt, mogen lidstaten als Nederland van tevoren gewoon meebeslissen over de invulling daarvan.
Demonstranten op de propvolle publieke tribune joelden regelmatig door haar betoog heen. Hun punt, of eigenlijk hun vrees, is dat die munt er zo goed als wél is. De ECB is immers al een paar jaar aan het experimenteren, en brengt regelmatig persberichten uit over de stand van die experimenten.
Het gevoel leeft dat de ECB stoïcijns doortimmert aan een munt die niemand wil. ‘CBDC, wij doen niet mee’, stond daarom op spandoeken van honderden betogers die zich op deze regenachtige novemberdag voor het Tweede Kamergebouw hadden opgesteld. Soms rijmde de afkorting ook op ‘geen baas in eigen portemonnee’, of ‘privacy tabee’. En: ‘Stop ‘Big Reset’, maak van Europa geen China’.
Krijgen we straks een soort ‘digitale voedselbon’?
Zij vinden de mogelijkheid van ‘programmeerbaar geld’, de geblokkeerde betaling voor een vliegticket of frikandel in de snackbar, helemaal geen vergezocht scenario. Datzelfde betoogt econoom en columnist Alex Sassen van Elsloo op blogsite Geenstijl. De overheid duwt mensen nu immers ook al richting een meer gezonde levensstijl. Denk aan het antirookbeleid, of aan de discussie om een suikertaks in te voeren.
Met een CBDC-stelsel kan geld ‘in wezen worden veranderd in een soort digitale voedselbon’, schrijft Sassen van Elsloo. ‘Net als ten tijde van crisis of oorlog, bepaalt de overheid hoeveel brood, vlees, eieren et cetera iemand kan/mag kopen.’
Columnist Marianne Zwagerman waarschuwt op haar site voor onderdrukking van kritische burgers. In Canada en Brazilië zouden al banktegoeden en rekeningen zijn geblokkeerd van boeren en vrachtwagenchauffeurs die protesteren tegen het regeringsbeleid. ‘Overigens door commerciële banken, in opdracht van de overheid’, schrijft Zwagerman. ‘Kaag kan dat straks zelf regelen met de digitale euro.’
‘Een programmeerbare euro helemaal zou indruisen tegen één van de belangrijkste pijlers van de ECB’
Minister Kaag is erg duidelijk over de onwenselijkheid van programmeerbaar geld. “Dat willen we absoluut niet”, zei ze tijdens het commissiedebat in november. “De ECB en de Europese Commissie hebben ook al aangegeven dit niet te willen. Niemand heeft hier behoefte om big brother te spelen.”
Ook Teunis Brosens, hoofd beleidsanalyse bij ING, ziet het totaal niet gebeuren. Onder meer omdat een programmeerbare euro helemaal zou indruisen tegen één van de belangrijkste pijlers van de ECB: dat elke euro, digitaal of contant, precies evenveel waard is. Dat is de basis van ons hele geldsysteem, zegt Brosens.
Waarom een geprogrammeerde digitale euro meer of minder waard zou zijn dan een contante euro, of één op een gewone bankrekening? “Stel dat de overheid zou besluiten om de kinderopvangtoeslag voortaan via een geprogrammeerde digitale euro uit te keren”, geeft Brosens als voorbeeld.
“En dat die uitkering alléén gebruikt kan worden om kinderopvang mee te betalen. Dat hij in de supermarkt dus zou blokkeren, en bovendien maar geldig is tot 31 december van dat jaar.” Dan zijn die kinderopvangeuro’s feitelijk minder waard dan euro’s die je overal mag uitgeven. “Daar zou de ECB dus nooit mee kunnen leven. Dit gaat nooit gebeuren”, meent Brosens.
In werkelijkheid is het nog onduidelijk hoe privacy met een digitale euro geregeld zou worden
Een ander schrikbeeld rond de digitale munt is het mogelijke gebrek aan privacy en anonimiteit, in elk geval vergeleken met contant geld. Met een contant geldbiljet kun je compleet ongezien betalingen doen. Geef een briefje van tien euro aan je neefje op diens verjaardag, en je laat geen enkel digitaal spoor achter waarop banken of een overheid mee kunnen kijken.
Die anonimiteit zal straks wel verdwijnen, voorspellen activisten. In de voorstelling van De Verleiders krijgt een jonge vrouw een boete van haar vaste overheidsambtenaar Charlie, die in de overheidssystemen had gezien dat ze van de week mascara had gekocht met haar digitale euro’s. Dat soort producten zijn ‘genderbevestigend’, zegt de ambtenaar, en dat past niet meer in het overheidsbeleid. Tenminste, het overheidsbeleid uit het dystopische toekomstbeeld dat De Verleiders met gevoel voor overdrijving schetsen.
In werkelijkheid is het nog onduidelijk hoe privacy met een digitale euro geregeld zou worden. De ECB lijkt momenteel vooral te voelen voor een soort persoonlijke rekening bij de centrale bank, waarvoor je je dan eenmalig moet aanmelden en identificeren met je paspoort.
Grote betalingen zouden dan gemonitord worden om witwassen en andere criminele gedragingen op te sporen, kleine betalingen waarschijnlijk niet. Precies zoals nu ook al gebeurt bij betalingen via een gewone bankrekening.
Er is een technisch traject naar de digitale munt, én een politiek traject
Casper de Vries, hoogleraar monetaire economie aan de Erasmus Universiteit, snapt de vrees voor zowel programmeerbaarheid als privacyschendingen niet helemaal. “Als de overheid straks écht zou bepalen wie wel en geen vliegticket of frikandel mag bestellen, dan zou simpelweg niemand die digitale euro nog gaan gebruiken. Iedereen heeft daarnaast toch gewoon een bankrekening waar hij nu ook bijna alles al mee betaalt? Klaar, probleem opgelost.”
Brosens noemt de angstbeelden ook niet overtuigend, maar tegelijkertijd vindt hij de gang van zaken rond de digitale euro wel ‘wringen’. De volgorde van besluitvorming loopt heel warrig, vindt hij, en dan krijg je dit soort protesten.
Er lopen hier eigenlijk twee trajecten naast elkaar, legt hij uit. Eén ervan is een technische verkenning vanuit de ECB. De centrale bank in Frankfurt doet nu al zo’n twee jaar onderzoek naar hoe zo’n munt in theorie zou kunnen werken. Technici vragen zich bijvoorbeeld af of je ook offline moet kunnen betalen met de munt, en hoe dat in theorie zou kunnen werken.
“Naast dat technische traject is er het politieke gedeelte”, vervolgt Brosens. “Dat moet echt nog beginnen.” Pas dit voorjaar komt de Europese Commissie met een eerste ‘juridisch raamwerk’ voor de munt, wat als startschot dient waarop lidstaten, de Commissie en het Europees Parlement erover beginnen te praten. En waarop Kaag bijvoorbeeld het belang van goede privacy naar voren zou kunnen brengen in Brussel, zoals de Tweede Kamer van haar heeft gevraagd.
Het klopt volgens Brosens dus wat de minister zegt: die munt ís er nog helemaal niet. Maar het door elkaar lopen van het politieke en technische traject is wel onhandig, vindt hij.
‘De ECB kapt bij voorbaat een politiek gesprek af’
“Terwijl de politiek nog niet echt aan zet is, experimenteert de ECB maar door. Dat is begrijpelijk vanuit technisch oogpunt, je wilt eerst een beetje aftasten wat er überhaupt mogelijk is voordat iedereen er een mening over heeft. Maar uit Frankfurt komen ondertussen wel steeds conclusies als ‘dit is niet handig, dit juist wel’”, zegt Brosens.
Daarmee kapt de ECB bij voorbaat een politiek gesprek af, vindt hij. “Het kan niet zo zijn dat de ECB na een technische analyse met slechts één werkbare oplossing komt voor een digitale munt, en dat de politiek alleen kan tekenen bij het kruisje.”
Maar zelfs als privacy en het verbod op programmeerbaar geld hard in Europese wetten worden gevangen, zal niet iedere demonstrant gerust zijn. Daar lijkt het wantrouwen te diep voor, ook specifiek richting de ECB.
Sassen van Elsloo stelt in zijn blog dat het niet de eerste keer zou zijn dat de ECB zich niet aan harde wetten houdt. Neem het Verdrag van Maastricht, waarin staat dat de ECB individuele lidstaten nooit direct van geld mag voorzien. Door de afgelopen jaren veel staatsschuld op te kopen van eurolanden deed de centrale bank dat indirect alsnog, vinden critici als Sassen van Elsloo.
‘Je moet uiteindelijk toch maar gewoon vertrouwen hebben in de democratie’
Als zelfs zo’n hard verdrag als dat van Maastricht al met voeten getreden wordt, vindt de econoom, wat kopen burgers dan voor beschermende Europese wetgeving rond de digitale euro?
“Je moet uiteindelijk toch maar gewoon vertrouwen hebben in de democratie”, besluit hoogleraar De Vries. Ook De Verleiders sluiten hun show optimistisch af. “Het kán veilig en niet-programmeerbaar”, zegt acteur Adam Kissequel tegen het publiek. “Jullie, de mensen, kunnen de macht grijpen door van je te laten horen. Pak die kans om iets moois te maken van dit nieuwe geld.”
Minister Kaag, die straks met al deze zorgen onder haar arm naar Brussel moet, zei in november tegen de Kamerleden en demonstranten regelmatig dat ze haar best gaat doen. “Ja, we kunnen uitsluiten dat de digitale euro programmeerbaar geld wordt. Dat kunnen we vastleggen in wetgeving, zoals ik net al zei. Wij zetten ons daarvoor in.”
Lees ook:
Europese Centrale Bank test eigen cryptomunt. Wat kunnen we met zo’n digitale euro?
We zijn een stap dichter bij een nieuw wettig betaalmiddel: de digitale euro. De Europese Centrale Bank verwacht de muntsoort over vijf jaar gereed te hebben voor gebruik.
