Korenwolf blijft zorgenkindje

Langzaam komen een paar snorharen en een trillende neus uit het kistje. Een gevlekte kop verschijnt en wèg is het dier. Verdwenen in een gat in de grond. 'Zo, die zit weer in haar burcht. Die dame raken we niet meer kwijt', constateert onderzoeker Gerard Muskens tevreden terwijl hij het prachtige roodbruine diertje nakijkt.

Plaats van handelen is een akker in Windraak, een gehucht in Zuid-Limburg op steenworp afstand van Sittard. Veldleeuweriken jubelen hoog in de knalblauwe lucht, in de meidoorns zingen de geelgorzen hun vijfde symfonie van Beethoven en op de glooiende akkers staan luzerne en wintergraan grasgroen te wezen.

Muskens is bezig met het terugzetten van tien vrouwelijke korenwolven die een dag eerder van de dierenarts een kleine zendertje ingeplant hebben gekregen. De zenders moeten, samen met camera's bij de burchten, inzicht geven in de voortplanting van deze Europese wilde hamster. De dieren zijn enkele dagen geleden gevangen en worden nu weer in hun eigen burcht teruggezet.

De korenwolf komt alleen in Limburg voor; alleen lössgrond is goed voor de bouw van ondergrondse burchten. Tot 1901 werd het graanetende diertje nog als plaagdier beschouwd, met een premie voor elk dood dier - wolf betekent inhalig in het Limburgs. Eigenlijk had het beestje anno 2011 zichzelf min of meer moeten redden. Min of meer, want het 25 centimeter grote diertje is volledig afhankelijk van (agrarisch) natuurbeheer. 'Het agrarisch land - waar de korenwolf hier al eeuwen voorkomt - is te uitgekleed. De oogst is te efficiënt, de akkerranden te kaal. Daardoor heeft de hamster geen dekking meer en valt ze ten prooi aan roofvogels, marterachtigen en vossen', legt Muskens uit terwijl hij weer een hamster de vrijheid geeft.

In 1999 dreigde de korenwolf uit te sterven. Maar de Cricetus cricetus heeft in ons land de status van Habitatrichtlijnsoort; de Europese Commissie verplicht Nederland zo goed voor het dier te zorgen dat een 'duurzame, goede instandhouding' gewaarborgd is. Daarom startte eind verleden eeuw een fok- en onderzoeksprogramma uitgevoerd door Alterra Wageningen-UR in samenwerking met Dierentuin Blijdorp en de vereniging Das & Boom, de grote initiator destijds. Das & Boom doet niet meer mee; Gaia Kerkrade Zoo heeft haar rol overgenomen.

Tegelijkertijd met het fokken werd het Limburgse land hamstervriendelijk gemaakt. Zo werd 100 hectare landbouwgrond omgezet in natuurgebied en in een gebied van 300 hectare zouden boeren speciaal hamsterbeheer toepassen. Zowel in de natuurgebieden als bij de boeren wordt het graan niet geoogst. De boeren hebben het hamsterbeheer ingepast in hun teeltplan. De percelen worden drie jaar lang voor de hamster beheerd en zijn daarna een jaar voor eigen gebruik. De agrariërs krijgen hiervoor een subsidie gebaseerd op de gederfde inkomsten plus 20 procent voor het extra werk dat er bij komt kijken (zoals overleg en werkzaamheden in het veld).

De bescherming werkt; op een reguliere graanakker overleeft slechts 10 procent van de hamsters, op een beschermde akker ligt de overlevingskans op bijna 50 procent. Om de soort in stand te houden zijn voldoende jongen noodzakelijk: minstens twee worpen per jaar. 'Toch is de populatie met zo'n 600 dieren (in het najaar) nog te klein', zegt onderzoeker Muskens. 'Eén slechte winter of een beroerd voortplantingsseizoen en de stand klapt in. Bovendien is de genetische variatie vrijwel verdwenen. Er moet nieuw bloed uit België en Duitsland worden ingebracht om inteelt te voorkomen', vertelt hij terwijl hij een val controleert. Hij wil in totaal 30 hamsters (25 vrouwtjes, vijf mannetjes) zenderen en de teller staat pas op elf. Helaas, een bosmuis is de hamster voor geweest, aangelokt door het voer in de val. Het diertjes wordt vrijgelaten en de val wordt opnieuw voorzien van lokvoer.

Anno 2011 zou het onderzoek moeten zijn afgerond. Conform de afspraak, zette het ministerie eind verleden jaar de financiering hiervoor stop. Eigenlijk zou ook het fokprogramma met ingang van 2011 zijn beëindigd, maar daarvoor zijn nog voor één jaar middelen toegezegd. Het is nog onzeker of het ministerie de vergoeding voor hamsterbeheer van de boeren en natuurbeheerders wil betalen. De provincie Limburg heeft zich voor dit jaar garant gesteld en heeft ook - in elk geval voor dit jaar - het onderzoek gered door Muskens een jaar in dienst te nemen. De perikelen met de financiering lijken Muskens overigens geenszins te verrassen. 'Het geld voor natuur bij het ministerie is beperkt. Dat is al jaren zo. Tot nu toe werd de hamster nog redelijk ontzien, maar dit jaar wordt opeens een aantal langlopende projecten gekort of stopgezet, zoals het succesvolle uitzetten van otters en het langlopende ganzenonderzoek waar ik zelf bij betrokken bent. Hopelijk zien de betrokken provincies het belang van die projecten wèl in en komt er geld uit die hoek.' Maar Muskens waarschuwt wel: 'Als we nu, of komend jaar stoppen met onderzoek en fok, is de hamster in heel korte tijd alsnog verdwenen.'

Op dit moment worden er nog te weinig jongen geboren voor een zelfstandige en dus duurzame populatie. 'We weten nog steeds te weinig van het dier om het in het huidige landschap te laten voortbestaan', constateert Muskens.

Zo is niet duidelijk of het tijdstip waarop de korenwolf in het voorjaar begint met zich voortplanten, en het moment waarop ze in het najaar stopt, afhankelijk zijn van de hoogte van het gewas op het veld. Zo ja, dan zouden we eerder en later in het seizoen voor voldoende gewas op het veld kunnen zorgen, en daarmee voor meer jongen. De zenders en de camera's moeten hierin duidelijkheid geven.

De hamster kostte Nederland al ruim een miljoen euro aan onderzoek, fok en akkerbeheer. Tot en met 2010 werden er een kleine duizend dieren uitgezet - dit jaar weer 120. Maar de komende jaren blijft fokken en bijzetten nodig. Voor een duurzame populatie, die uiteindelijk zonder fok kan, moet het aantal 'hamsterhectares' worden uitgebreid tot minimaal 750, zo heeft onderzoek uitgewezen. Sowieso moet er nog 100 van de eerder toegezegde 200 hectare natuurreservaat worden gerealiseerd als onderdeel van de ecologische hoofdstructuur en daarnaast is nog 250 hectare extra nodig waar agrarisch natuurbeheer wordt nodig. De animo bij de boeren is groot genoeg.

Hamsters worden niet oud. Alle dieren die nu in Limburg rondlopen zijn afstammelingen van gefokte dieren. Kun je dan nog wel van natuurbescherming spreken? Muskens: 'In Nederland is er voor soorten als de hamster zoveel ten nadele veranderd dat voorlopig alleen met kunst- en vliegwerk de soort kan worden behouden. Ook in de ons omringende landen en zelfs in Polen staat het diertje sterk onder druk.'

Maar lang niet overal gaat het beroerd met de hamster. Zo is het dier in Tsjechië, Hongarije en Slowakije niet alleen nog algemeen en onbeschermd maar wordt zelfs als 'pestsoort' beschouwd. De algemene status daar doet voor de onderzoeker niets af aan de noodzaak tot bescherming hier. 'De Europese Commissie verplicht ons de korenwolf te beschermen. Doen we dat niet, dan krijgen we een boete. Natuurlijk is het veel geld, maar het is echt niet alleen voor die korenwolf', zegt hij gedreven terwijl hij in de lucht wijst. Duizenden zangvogels profiteren van dit beheer. Zeldzaamheden zoals velduil, grauwe gors en blauwe kiekendief zijn hier in de wintermaanden heel gewoon. Patrijs, geelgors, veldleeuwerik en tal van andere soorten komen hier nog veilig tot broeden. Vlinders, insecten, akkerkruiden en kleine zoogdieren floreren.

Terwijl de voorjaarszon langzaam geler wordt en laag over het heuvelland strijkt, controleert de onderzoeker de laatste val. Gelukt! De korenwolf eet onverstoorbaar door.

De toekomst van het fokprogramma
Het ministerie van economische zaken, landbouw en innovatie betaalt dit jaar nog het fokprogramma inclusief het uitzetten van de dieren. De provincie Limburg heeft zich voor 2011 garant gesteld voor de betalingen voor hamsterbeheer aan boeren en natuurbeheerders omdat het ministerie voor de komende jaren nog geen geld heeft toegezegd.

Staatssecretaris Bleker schept binnenkort duidelijkheid over die financiering, zo laat een woordvoerder van het ministerie weten. 'Uitgangspunt is dat we voldoen aan de internationale verplichtingen.'

De komst van de benodigde extra 250 hectares plus de nog 100 beloofde hectares is nog onduidelijk. 'De dreiging van ingrijpen door de Europese Commissie is groot. Nederland moet zorgen voor een duurzame staat van instandhouding van die hamster.'

Wat dat 'voldoen aan Brussel' precies betekent, kan de woordvoerder niet zeggen.

Bedrijventerrein
De aanwezigheid van de korenwolf frustreerde rond de eeuwwisseling de aanleg van een bedrijventerrein in Heerlen. Overal (ook op die plek) ging het aantal korenwolven toen al snel achteruit. Zes natuurverenigingen, waaronder Das & Boom spanden een procedure aan om vernietiging van dit leefgebied te voorkomen. En de wetgeving gaf hen gelijk. Het bedrijventerrein is er met twee jaar vertraging toch gekomen maar met compensatieverplichtingen voor de hamster.