Koffiekeurmerken hebben weinig oog voor landschapsbeheer

Hoewel de wereldwijde vraag naar koffie stijgt, profiteren de boeren en boerinnen daar meestal niet van. Doordat ze afhankelijk zijn van speculerende tussenhandelaren krijgen ze (te) weinig geld voor hun bonen en houden ze amper iets over om te investeren. De groeiende vraag lokt bovendien de kap van regenwoud uit, om plaats te maken voor plantages.

Fortune Coffee wil daar niets mee te maken hebben. Het bedrijf installeert koffieautomaten bij bedrijven en verkoopt koffie. De meeste bonen hebben het Fairtrade-keurmerk voor eerlijke handel en het milieukeurmerk Rainforest Alliance, waar keurmerk UTZ (dat Fortune Coffee ook voert) sinds begin dit jaar onder valt.

De nieuwste aanwinst in het assortiment is Kalimi-koffie, vernoemd naar de Oegandese koffieboerin Betty Kalimi. Zij kan haar kinderen naar school laten gaan van de opbrengsten van de bonen. Kalimi is een van de telers die meedoet aan het koffieproject van de Uganda Child Care Foundation, dat koffieboeren in de regio Rakai ondersteunt. Fortune Coffee steunt het project sinds de oprichting in 2010. In 2014 hielp het bedrijf een opslagloods bouwen, zodat de boeren hun bonen kunnen bewaren tot de prijzen gunstig zijn. Sinds vorige maand is de eerste koffie van het project te koop.

Keurmerk

Kalimi-koffie heeft nog geen keurmerken, omdat de regio Rakai nog niet is gekeurd. De aanvragen zijn wel al gedaan. Fortune steunt de boeren echter op veel verdergaande manieren dan een keurmerk doorgaans doet, laat een woordvoerder van het bedrijf weten. De boeren waar Fortune zich over heeft ontfermd krijgen scholing en ondersteuning bij de aanschaf van koffieplanten, gereedschap en een sorteermachine.

De verpakkingen van Fortune Coffee bevatten geen aluminium, dat een pak bonen luchtdicht houdt. Als er zuurstof bij de koffie komt, kan die oxideren en haar smaak verliezen. De productie van aluminium is echter zeer milieubelastend. Fortune gebruikt verpakkingen van 'duurzame synthetische materialen' als EVOH en plasticsoort PE.

Roland ten Klooster, hoogleraar verpakkingsontwerp en -management aan de Universiteit Twente, weet meer over EVOH, een copolymeer van etheen en vinylalcohol. "Het wordt in zeer dunne lagen gebruikt en moet tussen twee lagen verpakkingsmateriaal in zitten. Het zit ook in de verpakking van wateroplosbare vaatwastabletten. In de milieuanalyses die ik heb gezien scoort materiaal met EVOH gunstiger dan een laminaat met aluminium-folie. Aluminiumfolie is dikker dan de EVOH-laag en het kost meer energie per eenheid om te maken. De houdbaarheid van EVOH is wel iets korter."

Gematigd positief

Over de overige duurzame verdiensten van Fortune Coffee zijn experts gematigd positief. Voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal noemt de keurmerken die het bedrijf op de meeste koffiesoorten voert 'topkeurmerken', wat betekent dat ze hoge eisen stellen en met onafhankelijke controle-instanties werken. Kirsten Palland van Milieu Centraal benadrukt wel dat Kalimi-koffie een van deze keurmerken (nog) niet heeft.

Pita Verweij, verbonden aan het Copernicus Instituut voor Duurzame Ontwikkeling van de Universiteit Utrecht, vindt dat de keurmerken elkaar aanvullen in sociale en milieueisen, maar wijst erop dat de combinatie van certificeringen de administratieve last voor de boeren verhoogt. Bovendien hebben keurmerken meestal geen oog voor landschapsbeheer. "Als alleen de oudere plantages worden gecertificeerd, blijven net ontboste gebieden voor de aanleg van koffieplantages onder de radar."

Palland weet dat Rainforest Alliance is ontstaan om ontbossing tegen te gaan. "Fairtrade stelt geen eisen aan ontbossing, maar wel aan bestrijdingsmiddelen, water- en afvalbeheer."

Kap van regenwoud

Simon Riley, die voor de Wageningen Universiteit onderzoek heeft gedaan in de regio Rakai, denkt dat de samenwerking tussen Fortune Coffee en de Uganda Child Care Foundation veel goeds kan opleveren. "Voor sommige boeren in Rakai is koffie de primaire bron van inkomsten. Voor hen kan de ondersteuning van Fortune Coffee echt een verschil maken. Andere boeren telen koffie als bron van neveninkomsten. Voor hen is koffie een bron van snelle cash om rekeningen te betalen. Zij verkopen de bonen soms al als ze nog niet eens volgroeid zijn. Weer anderen telen koffie als primaire bron van inkomsten, maar zijn zo arm dat ze geen enkele speelruimte hebben om meer geld te verdienen via betere productiemethoden of opslag."

Op milieuvlak is de kap van regenwoud voor de aanleg van (koffie)plantages funest. Maar ook watergebruik lijkt problematisch. In analyses van de watervoetafdruk komt koffie met 130 liter per kopje niet zo goed uit de bus. Dat getal is enigszins vertekend, zegt Verweij. "Doordat verdamping wordt meegenomen, valt het watergebruik hoog uit. Koffie wordt echter geteeld in de tropen, waar water doorgaans geen probleem is. Het verdampte water komt op een later moment weer beschikbaar in de vorm van regen."

Schaduwteelt

Koffieteelt kan wel bijdragen aan de vervuiling van oppervlakte- en grondwater door het gebruik van pesticiden, fungiciden en kunstmest, zegt Verweij. "Door de intensivering van de teelt verschuift de productie van schaduwplantages (waar koffiestruiken in de schaduw staan van bananenbomen of bomen voor houtproductie) naar monoculturen, die zwaarder leunen op deze chemische hulpmiddelen. En dat terwijl monoculturen voor koffie vaak minder winstgevend zijn."

Volgens Riley is watergebruik bij koffieteelt geen probleem in Rakai, hoewel klimaatverandering tot hogere temperaturen en onvoorspelbaardere regenval heeft geleid. Schaduwteelt kan helpen om regenwater vast te houden en verdamping te voorkomen.

Palland ziet het probleem niet zo: "Sinaasappelsap vergt 200 liter water per glas van 200 milliliter, waarvan 20 procent irrigatiewater. Koffie kost 130 liter per kopje van 125 milliliter, waarvan gemiddeld 1 procent irrigatiewater. Het verwarmen van koffiewater is belangrijker bij het bepalen van de milieu-impact van een kop koffie. En koffie wordt nogal eens door de gootsteen gespoeld. Van alle drank die we weggooien is 60 procent koffie en thee. Op maat zetten is dus belangrijk om verspilling te voorkomen."

In de rubriek Groen Doen worden als duurzaam aangeprezen producten kritisch bekeken. Lees hier meer afleveringen.