'Kerncentrales sluiten is je kop in het zand steken’

Voor de een is kernenergie de modernste en veiligste manier om energie op te wekken. Het is energie zonder luchtvervuiling of CO₂-uitstoot, opgewekt met grondstoffen die overvloedig voorradig zijn en waarvan relatief weinig nodig is. Het afval heeft eveneens een bescheiden omvang en wordt zorgvuldiger afgeschermd van mens en natuur dan het geval is in iedere andere industrie. En dat alles is mogelijk tegen lage kosten en op slechts een klein stukje oppervlakte, in een centrale die zo elf van de twaalf maanden in het jaar volop kan draaien, weer of geen weer, en die bij goed onderhoud wel tachtig jaar mee kan.

Voor de ander is kernenergie een relikwie uit een roekeloze tijd waarin de mens dacht de natuur te kunnen beheersen in zijn onverantwoordelijke honger naar meer, meer, meer. Het is energie die leidt tot onafwendbaar gevaar en alleen daarom al peperduur is. Er is het gevaar van exploderende reactoren die in de wijde omtrek dood en verderf kunnen zaaien, van afval waarmee we ons geen raad weten, en van lekkende radioactiviteit die sluipenderwijs slachtoffers maakt. En dan is er nog die schimmige relatie met atoombommen, de meest dodelijke wapens ooit.

Neutrale positie

Ergens tussen die twee uitersten bevindt zich vermoedelijk de gehele wereldbevolking, maar in elk geval Behnam Taebi. De Delftse techniekfilosoof is gespecialiseerd in ethische vraagstukken rond kernenergie. Dat is een vrij nieuw academisch terrein, ontstaan vanuit het besef dat nucleaire technologie een ongekende, ingrijpende invloed heeft op de samenleving en daarom volstrekt nieuwe vragen oproept.

In zijn werkkamer pakt Taebi, geboren in Iran, het boek uit de kast waarvoor hij met zijn collega Sabine Roeser het initiatief nam: ‘The Ethics of Nuclear Energy’, met bijdragen van filosofen, sociologen, psychologen en politicologen, maar ook van auteur Kristin Shrader-Frechette, die al jaren kernenergie hekelt met argumenten die ingaan tegen de wetenschappelijke consensus over de lage CO₂-uitstoot van kernenergie of het relatief geringe dodental van de kernramp bij Tsjernobyl. Maar een intellectueel pamflet tegen kernenergie is het volgens Taebi ‘absoluut niet’. Zelf staat hij erop dat hij een neutrale positie inneemt. “Ik zie voordelen en nadelen. Ik neem ze allemaal serieus.”

Verrast, dat Nederland weer debatteert over kernenergie?

“Ergens niet, omdat het besef groeit over wat het betekent als we afscheid nemen van olie, aardgas en steenkool. Als we elektrisch gaan rijden, elektrisch gaan koken en elektrisch gaan verwarmen, dan hebben we meer stroom nodig. Die stroom moet ergens vandaan komen. Als we dan tegelijk iets willen doen om de CO₂-uitstoot omlaag te brengen, ligt het voor de hand om de mogelijkheid van nieuwe kerncentrales te onderzoeken.

“Tegelijk komt het debat wél als een verrassing, want het onderwerp was jarenlang verdwenen uit het publieke debat. Iedereen dacht dat de tijd van kernenergie voorbij was, zeker na de ramp in Fukushima in 2011. Duitsland ging kerncentrales sluiten. Zwitserland, Italië en Spanje hadden geen interesse meer in nieuwe kerncentrales. Ook België wil van kernenergie af.”

De rol van kernenergie leek uitgespeeld.

“Precies. Maar in Europa misten we dat kernenergie al jaren opleeft in China, India en veel opkomende economieën. Die interesse is ook begrijpelijk. Daar is een sterk groeiende behoefte aan elektriciteit en dus kiezen ze voor grote centrales op basis van steenkool, aardgas of kernsplijting.”

Waarom niet voor zonnepanelen en windmolens?

“Die leveren slechts kleine hoeveelheden elektriciteit die bovendien niet wordt opgeslagen voor de momenten zonder zon of wind. Ze zijn voorlopig simpelweg geen partij voor elektriciteitscentrales. Om tegemoet te komen aan de groeiende energiebehoefte in de wereld zijn nu vooral kolencentrales in trek. Die zijn goedkoop en kun je snel bouwen. Maar ze zijn ook de grootste luchtvervuilers en wellicht de belangrijkste oorzaak van de klimaatverandering. Niet voor niets tonen de recente toekomstscenario’s van het IPCC (het VN-klimaatpanel) dat je bij een stijgende energievraag een sterke uitbreiding van kernenergie nodig hebt om te komen tot een serieuze afname van de CO₂-uitstoot.

Dat betekent niet dat ieder land kerncentrales moet gaan bouwen. In een welvarend en modern land als Nederland kunnen we juist kiezen voor zon en wind.

“Dat kan, maar laten we wel realistisch zijn over zowel de groeiende behoefte aan elektriciteit als de beperkte mogelijkheden om daarin te voorzien met hernieuwbare bronnen. Wat mij betreft moet het aandeel van windmolens en zonnepanelen overigens absoluut groeien, want in Nederland ligt dat aandeel schandalig laag. Dat betekent echter niet dat je andere energiebronnen moet uitsluiten, zeker niet wanneer ze bijdragen aan het doel om de CO₂-uitstoot sterk te reduceren. Want die CO₂-reductie wordt nog een enorme klus.”

Duitsland neemt afscheid van kernenergie vanwege de kans op ongelukken. Is dat vanuit een moreel standpunt niet een heel logisch besluit?

“Het is een begrijpelijk standpunt, want als er iets verkeerd gaat met een kernreactor kan het goed fout gaan. Maar het is ook een problematische redenering. Als je stopt met kernenergie vanwege de gevaren moet je je rekenschap geven van de gevaren van de energiebronnen die ervoor in de plaats komen. Vaak zijn dat fossiele brandstoffen: Japan compenseert de sluiting van zijn 54 kerncentrales met de bouw van tientallen aardgascentrales, Duitsland heeft al veel windmolens en zonnepanelen neergezet, maar kan steenkool en bruinkool nog altijd niet uitsluiten.

“Welnu, van de fossiele brandstoffen weten we dat ze veel slachtoffers maken: arbeiders in de kolenmijnen, of mensen die vroegtijdig sterven als gevolg van de luchtvervuiling, of die in de toekomst zullen sterven als de klimaatverandering verder doorzet vanwege toenemende CO₂-uitstoot. Er zijn veel, veel meer dodelijke slachtoffers van fossiele brandstoffen dan van kernenergie. Dat beseffen we niet altijd, want ze vallen dagelijks buiten ons gezichtsveld, terwijl een kernramp wekenlang prominent in het nieuws is. Als je pleit voor de sluiting van kerncentrales vanwege de gevaren, maar je ogen sluit voor de gevaren van fossiele brandstoffen, steek je je kop in het zand.”

Voorstanders van kernenergie wijzen op studies, onder meer uit The Lancet, dat het van alle energiebronnen de veiligste is, gemeten in dodelijke slachtoffers per opgewekte hoeveelheid energie.

“Klopt. Maar het hangt ervan af hoe je telt. Veel aan straling gerelateerde ziektes komen pas jaren, soms decennia later aan het licht. Trouwens, als de kans op een ongeluk extreem laag is, betekent het niet dat een ongeluk is uitgesloten. Een ongeluk is een reëel risico waarvan we ons bewust moeten zijn en dat we zullen moeten accepteren als we kiezen voor kernenergie.”

Een andere zorg betreft de eindberging van het radioactief afval, dat in Nederland bij wet pas over honderd jaar moet zijn geregeld. Is het ethisch om het afvalprobleem af te schuiven op toekomstige generaties?

“We hebben de verantwoordelijkheid om toe te werken naar zo’n definitieve berging. Dat doen we ook al: we zetten nu al geld apart om het afval in de toekomst op te slaan, we onderzoeken mogelijkheden om het voorgoed op te slaan in kleilagen.”

Niettemin zadelen we er volgende generaties wel mee op.

“Ja, en zoiets behoeft een rechtvaardiging en die is er niet altijd. Maar laten we ons ook realiseren dat er in de politiek voortdurend besluiten worden genomen met een effect voor volgende generaties, of het nu gaat over energie, pensioenen of immigratie. Dat kernenergie gevolgen heeft voor toekomstige generaties moet een neutrale constatering zijn, niet een automatisch argument om het uit te sluiten. Bovendien: als we besluiten om de strijd tegen klimaatverandering te voeren zónder gebruik te maken van kernenergie kan dat betekenen dat we de CO₂-uitstoot niet snel genoeg kunnen terugdringen. Ook dat zal gevolgen hebben voor toekomstige generaties.”

Een ander gevolg van het gebruik van kernenergie is het risico op nucleaire proliferatie, de verspreiding van kernwapens. Is de relatie tussen civiel en militair gebruik niet zo onethisch dat we deze technologie beter kunnen afzweren?

“Veruit de meeste landen die kernenergie produceren beschikken zelf niet over de technologieën die kunnen worden ingezet voor wapenproductie. Dan gaat het om de verrijking van uranium en de opwerking van gebruikte splijtstof, waarbij plutonium wordt afgescheiden. Veel landen hebben ook helemaal niet de ambitie om dit zelf te doen. Beide diensten zijn gewoon te koop op de internationale markt. Er is trouwens ook nog altijd toezicht van het Internationale Atoomenergieagentschap, een waakhond die onaangekondigde inspecties doet en via camera’s alle activiteiten in de wereld rondom kernenergie in de gaten houdt.”

Toch kan kennis van die technieken worden ingezet om een atoombom te maken. Dat is ook gebeurd bij de kernwapens in Pakistan.

“Klopt, maar dat zie ik eerder als argument om kennis over nucleaire technologie goed te beschermen. Uiteraard kan die kennis in verkeerde handen vallen, maar dat argument kun je vaker hanteren. Moeten we stoppen met biotechnologie, omdat kennis kan worden gebruikt om biologische wapens te maken? Trouwens, een land dat per se kernwapens wil produceren, hóeft niet eens de weg van kernenergie te doorlopen. Kernenergie en kernwapens zijn twee verschillende zaken die je van elkaar moet loskoppelen.”

Dan nog is er het risico dat een kerncentrale het doelwit wordt van een aanslag, of dat terroristen toegang krijgen tot de reactor en een ramp in gang zetten, of met radioactief afval een ‘vuile bom’ zullen maken?

“Een vuile bom maak je makkelijker met radioactief ziekenhuisafval dan met hoogradioactief kernafval. Een kerncentrale - hoe goed bewaakt ook, soms zelfs gewapend - is gevaarlijk vanwege de hoge stralingsbronnen, bijvoorbeeld de gebruikte brandstofstaven die in veel reactoren in grote baden zijn ondergedompeld om af te koelen. Maar een super hete brandstofstaaf kun je niet zomaar stelen. Wel een potentieel gevaar is er als je een centrale bewust laat stoppen met werken, of het koelsysteem uitschakelt, wat uiteindelijk kan leiden tot een kernsmelting waardoor grote hoeveelheden straling vrijkomen.”

Taebi volgt de politieke discussie met interesse. De VVD moet de proefballon van Klaas Dijkhoff, die in november zei dat de klimaatdoelen niet zijn te halen zonder kernenergie, nog altijd inhoud geven. Coalitiegenoot D66, dat naar eigen zeggen ‘het klimaat op één’ zet, spant zich juist in om te voorkomen dat er iets van terechtkomt. Vorig jaar aan de klimaattafels van Ed Nijpels vonden vertegenwoordigers van milieugroepen en de fossiele sector elkaar in hun afwijzing van kernenergie. Dit jaar liet minister Wiebes echter aan de Tweede Kamer weten dat kernenergie ‘een kosteneffectieve mogelijkheid’ en onderdeel van ‘een realistisch klimaatbeleid’ kan zijn.

Ziet u de Nederlanders al de straten opgaan om te demonstreren tegen een nieuwe kerncentrale?

“In de publieke opinie is er al jaren sprake van een duidelijke verschuiving, waarbij steeds meer mensen openstaan voor kernenergie. Maar een nieuwe kerncentrale zal niet gemakkelijk worden geaccepteerd, schat ik in. We worden steeds assertiever en komen vaker op voor onze eigen belangen. Kijk maar naar het verzet tegen windmolens. Wanneer we in Nederland inderdaad verder willen met kernenergie zullen we eerst moeten weten welke bezwaren er precies zijn en hoe we die tegemoet kunnen komen.”

Bent u nu voor- of tegenstander van kernenergie?

“Geen van beide. Ik zie het niet als de taak van een wetenschapper om stelling te nemen, maar om te verhelderen. Ik heb werkelijk geen uitgesproken mening.”

Tegenstanders menen dat u vóór kernenergie bent, voorstanders menen dat u tégen bent.

“Haha, dan doe ik het goed! Het zou verkeerd zijn als ik maar door één van beide kampen zou worden aangevallen. Ik vind het gewoon onterecht om, zoals jarenlang is gebeurd, kernenergie om ideologische redenen uit te sluiten. Links werd geacht tegen kernenergie te zijn, rechts voor. Volgens mij is het uiterst problematisch om de discussie te voeren langs die politiek-ideologische breuklijnen. We moeten leren om te erkennen dat er zowel nadelen als voordelen zijn, zoals bij alle energiebronnen, en om daar open over te praten.”

Behnam Taebi

Behnam Taebi (41), universitair hoofddocent in techniekfilosofie aan de TU Delft, geldt internationaal als medegrondlegger van het onderzoeksgebied rondom de ethiek van kernenergie. Hij was medesamensteller van het boek, ‘The Ethics of Nuclear Energy: Risk, Justice, and Democracy in the Post-Fukushima Era’ (2015). Taebi, opgeleid in zowel de technische wetenschap als de filosofie, heeft onderzoek verricht aan het Massachusetts Institute of Technology en aan de Harvard University, waaraan hij nog altijd verbonden is.

Lees ook:

Kan kernenergie de oplossing zijn?

De VVD pleit voor meer kerncentrales in Nederland. Daar is het milieu pas echt bij gebaat, stelt fractieleider Klaas Dijkhoff. Een goed idee?

We kunnen echt niet om kernenergie heen

In Nederland bestaat grote weerstand tegen kernenergie. Maar deze is gebaseerd op misverstanden, aldus Jan van Erp. Hij is ingenieur, consultant energietechnologie en lid van deAmerican Nuclear Society.