Juichende biologen bewonderen de brazielboom

Patrícia da Rosa (37) kan haar geluk niet op. Ze was begin deze maand op zoek naar de pau-brasil (oftewel brazielboom) in het Parque Estadual da Pedra Branca (Staatspark van de Witte Steen) in het westen van Rio de Janeiro. Maar ze vond toen met het team van het park onverwacht een nieuw exemplaar: een oorspronkelijke brazielboom, wetenschappelijke naam Paubrasilia echinata.

Deze was niet geplant in een herbebossingsproject, maar stond gewoon daar in het park, langs het wandelpad. Diego Monsores, organisator van boswandelingen in het park, had een blad op de grond zien liggen en het herkend. Terstond hield het hele team stil en werd de grote uitschuifbare knipschaar waarmee metershoge twijgen van de boom kunnen worden los geknipt in stelling gebracht.

In het laboratorium van de botanische tuin in de deftige wijk Gávea legde Da Rosa het materiaal onder de microscoop om de kenmerken van de boom te onderzoeken.

Een uur later is het wéér raak. Een tweede brazielboom doemt op en Da Rosa’s metgezellen, onder wie haar promotor Harold Calvalcante de Lima, die een internationale autoriteit op dit gebied is, barsten uit in gejuich. Het ritueel met de schaar herhaalt zich en de plastic zakken raken voller met twijgen en blaadjes.

Bergleeuw

Pedra Branca beslaat tien procent van de gemeente Rio de Janeiro, die bijna zo groot is als de provincie Utrecht, en is een van de grootste stedelijke natuurparken van de wereld. Zelfs de bergleeuw (Puma concolor), ook sterk bedreigd, is een paar jaar geleden in het park gesignaleerd.

Het succesverhaal van de brazielboom in het park begint in januari. Een groep wandelaars onder leiding van Diego Monsores ziet een paar bomen die verdacht veel op de inheemse boom lijken, maar ze zijn niet zeker. Monsores besluit Patrícia da Rosa in te schakelen om de authenticiteit vast te stellen. Ze identificeren een paar jonge brazielbomen en in de buurt daarvan de moederboom.

“Het brazielhout is symbolisch voor de vernietiging waaraan Brazilië nog steeds onderhevig is”, legt Haroldo Cavalcante tijdens de lange autorit van de botanische tuin van Rio de Janeiro naar het Parque da Pedra Branca uit. Sinds 1968 staat de boom officieel op de lijst van met uitsterving bedreigde soorten.

Maar al in het begin van de zestiende eeuw, het was nog geen tien jaar nadat Christoffel Columbus voet aan wal had gezet op het eiland Hispaniola (de huidige Dominicaanse Republiek en Haiti), had de ontdekkingsreiziger Amerigo Vespucci doorgehad dat met het brazielhout veel geld te verdienen was.

Vespucci richtte aan de Braziliaanse oostkust daarvoor de eerste handelspost op. Sterk hout, en dus ideaal als bouwmateriaal, maar vooral de rode vloeistof die eruit kwam was in trek. Deze kon gebruikt worden als verf voor meubelstukken en kleding, en dat maakte de hebzucht van de Europeanen wakker.

Brazilië is zelfs naar de boom genoemd. Brasil betekent in het Portugees ‘alsof het gloeit’. Europeanen noemden hun koloniën vaker naar de handelswaar in het gebied, denk aan de Europese koloniën in Afrika met namen als Ivoorkust, Goudkust en Slavenkust.

En zo begon op grote schaal de ontbossing van het Atlantische regenwoud, dat oorspronkelijk vrijwel heel Oost-Brazilië bedekte en nu het meest ontboste leefgebied van het land is. Tegenwoordig is het hout nog steeds gewild om er onderdelen van strijkinstrumenten en strijkstokken van te maken. Met enige regelmaat rolt de Braziliaanse politie handelaren van illegaal gekapt brazielhout op.

Bewustzijn vergroten

Er zijn nog populaties van oorspronkelijke brazielbomen, maar in de deelstaat Rio is die vrijwel uitgestorven. Patrícia da Rosa onderzoekt de aanwezigheid in de droge delen van het Atlantische regenwoud in de deelstaat, waar de boom goed gedijt.

Sinds 2022 heeft de onderzoeksgroep waar ze deel van uitmaakt – die van de botanische tuinen van Rio de Janeiro, Kew (ten zuidwesten van Londen) en Edinburgh en de Universiteit van Montreal – toch nog acht nieuwe populaties gevonden in vier verschillende gemeenten van de deelstaat. Zij brengen de geografische spreiding en de genetisch en anatomische kenmerken van de bomen in kaart.

Da Rosa: “We bereiden een wetenschappelijke publicatie hierover voor in de groep en hopen het bewustzijn van het belang van het voortbestaan van het droge bos in het Atlantische woud te vergroten.”

De grootste bedreigingen voor de gevonden populaties zijn oprukkende woningbouw en uitbreiding van het landbouwgebied, jacht en schadelijk toerisme, dat wil zeggen dat slecht met de natuur omgaat. “Aan de andere kant van het park zijn ook brazielbomen gevonden, maar die worden niet beschermd en staan op particulier grondgebied”, zegt Da Rosa.

Belangrijk voor vogels en bijen

De brazielboom is belangrijk voor de biodiversiteit in het Atlantisch regenwoud, zegt de onderzoekster, omdat het een unieke soort is en een behoorlijke oude in het woud. Het is een boom waar vogels graag in vertoeven en waar bijen van houden. “Op 6 april (de dag dat onverwacht de twee nieuwe exemplaren werden gevonden waarmee dit verhaal begint, red.) hebben we het hoogste exemplaar gevonden en mogelijk het oudste.”

“In zijn omgeving vonden we bromelia’s, aronskelken en cactussen, allemaal inheems uit het Atlantische woud. We willen nu graag een samenwerkingsverband aangaan met het park en de organisatoren van de wandeltochten om de brazielbomen te bezoeken in de periode dat ze bloeien en vrucht dragen. Zo betrek je het publiek bij het behoud van deze bomen.”

Lees ook:

Lula wint, maar Brazilië besturen wordt nog knap lastig

Het minieme verschil waarmee de linkse Lula de radicaal-rechtse Bolsonaro versloeg geeft al aan: het besturen van het verdeelde Brazilië wordt nog een flinke klus.