Het begon met vier en nu experimenteren tweehonderd boeren met het verbeteren van de bodem. ‘Zal ik even graven?’, zegt melkveehouder Wilko Kemp.
Met een spade in de hand lopen boer Wilko Kemp en bodemexpert Danielle de Nie het land in. “Zal ik even graven?”, zegt Kemp en hij duwt de scherpe rand van het gereedschap de bodem in. Ze kijken een paar tellen later in een flink gat van ongeveer twintig centimeter diep.
De Nie neemt de aarde op de hand en keurt de structuur. “Mooie losse grond”, concludeert zij. Als ze haar neus erbij houdt, neemt zij geen speciale geur waar. “Je wil in ieder geval niet dat het stinkt. Het is mooi als je de humus ruikt, een beetje de geur van grond in het bos.”
Kemp en De Nie kijken ook naar de dieren in de bodem. Er komt een hand vol wormen naar boven. “Als er veel en ook veel verschillende soorten wormen zitten, is er waarschijnlijk ook veel ander bodemleven aanwezig zoals springstaarten, mijten en, nog kleiner, bacteriën en mogelijk schimmels.”
Kemp doet al zes jaar mee aan het bodemproject van Wij.land, een organisatie die boeren helpt bij natuurinclusieve landbouw. Hij was een van de vier pioniers. Nu zijn er tweehonderd boeren betrokken bij het initiatief ‘om de bodembiologie te versterken’, zoals Danielle de Nie, directeur van Wij.land, het formuleert. Van die laatste groep boert 70 procent gangbaar en 30 procent biologisch of biologisch-dynamisch.
Mijten
Een mijt lijkt op een spinnetje of een teek. Hier zitten de mijten op de onderkant van een pissebed. Een mijt leeft van de levenssappen van andere dieren. Hij eet er een klein beetje van zodat het dier niet dood gaat. Een mijt is een omnivoor en eet dus ook plantenresten. De ene mijt is de andere niet: er zijn 45.000 soorten. Het zijn echte opruimers: zij eten ook dode dieren en plantenresten. Zij eten verder ook kleinere diertjes die daardoor niet te talrijk worden. Zo leveren ze een bijdrage aan het in balans houden van het voedselweb.
Honderd melkkoeien en tweehonderd schapen
Vanaf begin dit jaar kunnen ook akkerbouwers meedoen aan het bodemproject. Maar Wij.land is ook niet de enige die de interesse van boeren voor de bodem probeert aan te wakkeren. “Ook in de Achterhoek is er een club van driehonderd boeren en in Friesland komen honderd veehouders samen.”
Kemp heeft met zijn vrouw Hermien en zijn zoon Maiko in het Noord-Hollandse Kortenhoef een biologisch bedrijf met ongeveer honderd melkkoeien en tweehonderd schapen. Bij zijn boerderij hoort 90 hectare weiland. Daarnaast huurt hij 55 hectare natuurgebied van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer, waar hij de schapen en jongvee kan laten grazen en waar hij kan maaien.
De deelname aan het bodemproject viel voor Kemp samen met het besluit biologisch te gaan boeren. Hij constateert dat zijn land er steeds beter voorstaat. Hij wijst op een plas water even verderop. “Daar is nog nattigheid. Maar voordat ik beter naar de bodem ging kijken, stond hier op veel meer plekken water. Het heeft veel geregend de laatste dagen. Door de manier waarop ik nu de bodem voed, is de grond losser en kan het water beter wegzakken. Het water blijft ook beter in de grond zitten zodat het in de zomer minder snel te droog wordt.”
Regenwormen
De regenworm is nuttig voor de structuur van de bodem. Hij maakt poriën in de grond waar water doorheen kan zakken en waar wortels van planten een route naar beneden, op zoek naar voedsel en water, kunnen vinden. Sommige regenwormen pendelen van boven naar beneden en vice versa en andere zoeken meer horizontaal hun weg onder de grond. Regenwormen eten plantenresten en poepen die weer uit. Ze leveren zo een bijdrage aan de vertering van organisch materiaal. Ze zijn ook nuttig als voedsel voor vogels en voor de mol die ook helpt om de bodem los te maken.
Hoe heeft Kemp die bodem zover gekregen? Een van de aspecten is het bodemleven voeden en verder met rust laten. “Ik heb kruiden tussen het gras gezaaid. Deze planten wortelen dieper en daardoor wordt de grond losser. Kruiden zaaien hoeft nu niet meer. Omdat ik geen kunstmest meer strooi komen de kruiden vanzelf. Het aandeel kruiden in de wei was 10 procent en is nu 30 procent. Verder heb ik veel geïnvesteerd in andere banden en extra banden onder de machines, zodat de bodem minder wordt ingedrukt.”
Bokashi is ‘krachtvoer voor het bodemleven’
Kemp voerde ook zeezout aan om mineralen en sporenelementen toe te voegen. Sporen zijn bijvoorbeeld koper, zink en selenium. “Dat is te koop in zakken. Maar ik vind dat omslachtig en heb een loonwerker gevraagd om naar IJmuiden te rijden en 36 kuub water uit de zee te zuigen. Dat moet je natuurlijk wel even met de havenautoriteiten overleggen, anders kijken ze raar op hun neus”, vertelt hij. “Het is een behoorlijke hoeveelheid water. De zeespiegel daalt er nog net niet van”, lacht hij. “Het water voeg ik toe aan de drijfmest. Doordat we de mest verdund uitrijden, komt er minder ammoniak vrij.”
Verder is Kemp een groot fan van bokashi. Dit zijn gefermenteerde resten van planten, schillen of een combinatie van mest en stro. Kemp maakt zijn bokashi van het maaisel uit de natuurgebieden van de Kortenhoefse plassen. Het fermenteren komt op gang door organisch materiaal in te kuilen na toevoeging van melkzuurbacteriën. Na een paar weken is het klaar en kan je het bewaren of onmiddellijk over het land uitrijden.
“Het is uitstekende voeding voor de bodem”, vertelt hij. De Nie voegt daaraan toe: “Het is krachtvoer voor het bodemleven. Je kunt zeggen dat de diertjes in de bodem zo hard moeten werken om de bokashi af te breken dat ze snel vermeerderen om de klus te klaren. En hoe meer leven in de bodem, hoe beter.”
De een heeft eierschalen nodig, de ander strooit zeewier
Kemp ziet zijn bodem verbeteren. “Maar wat precies het effect is, weet je niet helemaal zeker. Afgelopen zomer was de opbrengst van het land natuurlijk duidelijk lager, vanwege de droogte. Maar hoe was het geweest als ik alle inspanningen die ik liever achterwege had gelaten?”
“Het is ieder jaar weer goed kijken wat er gebeurt”, zegt De Nie. “Leren gebeurt proefondervindelijk.”
Het bodemproject van Wij.land levert geen standaardrecept voor het verbeteren van de bodem. Boeren krijgen de tweedaagse cursus ‘Leven in de bodem’ en er wordt een aantal monsters genomen van de bodem bij iedere boer. De grond wordt geanalyseerd en daaruit volgt een advies. De mineralen zijn met korting te koop. Vervolgens maakt de boer zijn eigen keuzes.
Er is geen boer hetzelfde, zegt De Nie. De een heeft kalk nodig of eierenschalen, de ander strooit selenium of zeewier. “Je moet altijd mineralen blijven aanvoeren”, legt ze uit. “Wij zijn in 2016 met dit project begonnen met het idee de ecologische functie van de bodem te herstellen. Wij gaan ervan uit dat de boer op zijn eigen land expert is. Het doel is dat een boer de inspiratie en een netwerk van andere boeren vindt en aan de slag gaat om zelf te ontdekken wat de beste manier is om de bodem te verbeteren. Het is samen leren door te doen.”
Planten
Planten en het bodemleven zijn met elkaar verbonden. Zonder planten kunnen de dieren in de bodem niet leven en zonder dieren worden de plantenresten niet verteerd en ontstaan er geen nieuwe voedingsstoffen. Planten zijn belangrijk voor de bodemstructuur. Met hun (pen-)wortels boren zij gaatjes in de aarde. Schimmels in de bodem reiken de wortels van de planten voedsel aan. Wetenschappers denken dat schimmels door het uitgebreide netwerk dat zij ondergronds bouwen zelfs voedsel van een flinke afstand kunnen aanvoeren. Zij doen ook onderzoek naar microben rond de plantenwortels. Die lijken zich te voeden met stoffen die de plant afscheidt, zegt Gerard Korthals van de Wageningen Universiteit. “Het vermoeden bestaat dat deze microben de plant beschermen tegen ziektes.”
‘Boeren leren van elkaar’
Niet alleen de boer heeft profijt van het project, zeggen Kemp en De Nie. Het verbeteren van de bodem gaat bodemdaling en uitstoot van kooldioxide tegen in het veenweidegebied. Doordat de losse grond meer water vasthoudt, komt er geen of minder zuurstof bij de eeuwenoude plantenresten in de bodem. Daardoor is er minder oxidatie en dus ook minder bodemdaling en uitstoot van kooldioxide. Bovendien wordt door de toevoeging van compost of bokashi de organische stoffen, de plantenresten, weer aangevuld, vertellen zij.
Verder is het project goed voor de biodiversiteit en de waterkwaliteit. Het grasland bevat soorten kruiden en het bodemleven is rijker. Vaak gaan boeren door de bodemverbetering minder kunstmest strooien of bestrijdingsmiddelen gebruiken. “Het kan met niks of met minder”, zegt De Nie. “Maar wij gaan dat niet adviseren, hoor, boeren mogen het zelf weten. Ze praten met elkaar en leren van elkaar. Je hebt boeren die heel erg bezig zijn met hun koeien en boeren die zich meer concentreren op de bodem. Wij hopen dat ze steeds meer oog hebben voor allebei.”
Voor meer beelden: kijk op Trouw.nl/bodemleven
Serie
Trouw maakt een serie verhalen over het bodemleven. Dit is het tweede deel over honderden boeren die zelf de kwaliteit van hun grond meten en verbeteren. Het eerste deel ging over hoe de bodem in Nederland ervoor staat en werd gepubliceerd op 16 februari. Er volgen nog verhalen over onder meer de film ‘Onder het Maaiveld’ met microbeelden van bodemdiertjes en over of bemesten schadelijk is voor het bodemleven.
Lees ook:
Er is iets grondig mis met de Nederlandse bodemkwaliteit
De Nederlandse bodem is er slecht aan toe. Daar moet dan ook iets aan worden gedaan. ‘Het is goed om met boeren te verkennen wat er beter kan’, zegt hoogleraar Wim van der Putten.
