Het kan groener in de zorg

Je moet maar durven. Terwijl de zorg alle zeilen bijzet om de ‘tweede golf’ het hoofd te bieden, spoort Evelyn Brakema (31) de sector aan om snel klimaatmaatregelen te nemen. Wat helpt: ze is geen buitenstaander met een opgeheven vingertje. Brakema werkt zelf als arts op de spoedeisende hulp van het Flevoziekenhuis. “Ik krijg op mijn werk mee hoe vreselijk de coronacrisis is. Tegelijk wil ik niet blind zijn voor het grotere plaatje. De crisis die op de planeet afkomt, door schade aan milieu en klimaat, is vele malen groter.” Daarom zet Brakema al haar schroom overboord. Ze roept luidkeels op om de vervuiling in de zorgsector aan te pakken.

Die vervuiling is fors. Van alle Nederlandse CO₂-uitstoot is 7 procent te herleiden naar de zorg, bleek uit onderzoek van adviesbureau Gupta Strategist. Het meeste daarvan (38 procent) komt door alle gebouwen, ziekenhuizen en instellingen die gas en stroom nodig hebben. Voor verwarming en licht, maar ook voor zware medische apparatuur. Daarna dragen auto- en busritten van en naar ziekenhuizen en instellingen het meeste (22 procent) bij aan de voet­afdruk van de zorg. Ook medicijnen hebben een grote klimaatimpact (18 procent). “Dat komt vooral door de productieprocessen van de medicatie”, zegt Koen Merkus (29) van Gupta. Hij voerde de studie uit.

“De afvalstromen in de zorg zijn ook groot”, zegt Merkus. Medicijnen zitten ­verpakt in strips, alles zit verpakt in plastic. Restpartijen gaan direct door naar de af­deling vernietiging. “Om maar niet te spreken van alle kleding, beschermingsmiddelen en – in coronatijden – mondkapjes en handschoenen, die artsen gebruiken voor behandelingen en operaties.” Het kan behoorlijk gevoelig liggen om de zorg aan te spreken op vervuilende werkwijzen, zegt Merkus. “Het sentiment onder artsen is soms: wij zijn bezig met het redden van mensen­levens, klop eerst maar eens bij Shell op de deur.” Merkus is het met Brakema eens dat die houding, die hij vooral ziet op topfuncties en bij de ‘oude garde’, moet worden doorbroken. “De klimaatcrisis vraagt verandering van iedereen, ook de zorgsector.”

Het mooie is, zegt Merkus, verandering is mogelijk. “In de eerste golf van de coronacrisis bleken er dingen te kunnen die tot dat moment voor onmogelijk werden gehouden.” Materialen werden, vanwege schaarste, ontsmet en hergebruikt. Ook bleek zorgverlening op afstand soms mogelijk, dankzij consult via internet. Deels thuiswerken kan in sommige zorgverlenende functies prima. “De kunst is om dat vast te houden.” Het realiseren van echt grote stappen ligt wel lastig, zegt Merkus. Een ziekenhuis of instelling kiest niet zo snel voor zonnepanelen of elektrische auto’s voor het personeel. De verklaring is geldgebrek. “Een ziekenhuis maakt 1 of 2 procent winst per jaar. Het nemen van investeringsdrempels om duurzamer te worden is vaak lastig.”

‘De vrijblijvendheid moet ervanaf’

Dat is een gemiste kans, zegt Brakema. Wanneer een ziekenhuis er wel in slaagt om duurzamer te gaan werken, door zuiniger apparaten bijvoorbeeld, dan kan dat binnen een paar jaar terugverdiend zijn. In de sector is er al wel een zogeheten Green Deal, maar die mist volgens Brakema elke daadkracht. Instellingen mogen de doelen ondertekenen, maar ze zijn niet gebonden aan de uitvoering. “Het risico is dat partijen een krabbel zetten, vervolgens weinig veranderen, maar wel zeggen: wij zijn lekker groen ­bezig. Die vrijblijvendheid moet ervanaf.”

Brakema wil niet de suggestie wekken dat er niets gebeurt. De eerste groene stappen worden gezet binnen de zorg. “Zo is de eerste medicatierichtlijn opgesteld die inzicht geeft in het klimaateffect van medicatie. Een voorbeeld: ik kan kiezen uit het voorschrijven van twee soorten astmamedicijnen, allebei even duur en effectief. Dankzij de mediciatierichtlijn kan ik zien dat het ene medicijn 25 keer zo veel broeikasgas uitstoot als het andere. Ja, dan weet ik wel welke ik kies.” Het beste zou het volgens Brakema zijn als bij alle behandelplannen de milieu-impact bekend is. Ze is blij dat er nu al een project bestaat waarbij een operatiekamer een klimaatkeuring krijgt, zodat in beeld komt hoeveel elk onderdeel vervuilt.

De impact van zorgtechnologie valt niet te onderschatten, zegt onderzoeker Merkus, die afstudeerde op technische natuurkunde aan de TU Eindhoven. “Wist je dat anesthesiegassen voor de narcose een grote voetafdruk hebben? Ze veroorzaken broeikasgassen die wel honderd tot duizend keer zo sterk zijn als CO₂.” Iemand verdoven via een infuus is soms ook mogelijk, dat bespaart een boel uitstoot. Soms gaat dat niet. “Daarom ontstaan er initiatieven om sterke broeikasgassen op te vangen, zodat ze niet in de atmosfeer terechtkomen.” De MRI-scan is ook al zo’n plaaggeest, weet Merkus. “Die apparaten hebben een forse footprint, omdat ze vloeibaar helium gebruiken.” Nu de roep om milieumaatregelen aanzwelt, zijn er zuinige MRI-scans in ontwikkeling, die geen 250 liter vloeibaar helium meer slurpen, maar tien liter.

“Als student geneeskunde kreeg ik nooit een woord te horen over klimaatverandering”, zegt Brakema. “We leerden van alles over zeldzame genetische afwijkingen, waar je in je carrière waarschijnlijk nooit mee te maken zult krijgen. Maar het klimaat, dat iedereen aangaat, zat buiten alle lesstof.”

Daar zit nog weinig verandering in, stelt ze tot haar verbazing vast. In het curriculum dat vastligt voor de komende tien jaar, speelt de CO₂-footprint van zorg geen rol van betekenis. Brakema put er hoop uit dat jonge collega’s zelf al kritischer nadenken over het klimaat. Dat merkte ze ook toen ze lid was van de Jonge Klimaatbeweging, de nieuwe 1 van de Trouw Duurzame 100. “De nieuwe generatie denkt echt groener.” Dat is maar goed ook, zegt ze, want jongeren kunnen de verandering aanjagen binnen de organisaties waarin ze gaan werken. In de zorg krijgt duurzaamheid van bestuurders nog geen prioriteit. “Ik begrijp ook wel dat niet alle patiënten zullen zeggen: heeft u voor mij een medicijn dat zo weinig mogelijk chemisch afval achterlaat in het rioolwater?”

Klimaateisen door verzekeraars

Hoe gek het ook klinkt, de coronacrisis ziet Brakema als uitgelezen kans om duurzame zorg op de agenda te krijgen. “Mensen veranderen hun gedrag niet snel. In een crisis als deze, die zoveel ontregelt, ontstaat ruimte voor vernieuwing.” Wat volgens haar enorm zou helpen, is als verzekeraars klimaateisen gaan stellen aan zorginstellingen. Dat zou volgens Brakema helemaal niet zo vreemd zijn, omdat milieu- en klimaatproblematiek, zoals vuile lucht en extreme hitte, zal leiden tot ziekte en hulpvraag. Maar verzekeraars zullen dat niet zomaar doen, want dan kunnen ze klanten wegjagen. “Dan schiet je jezelf in de voet”, zei bestuurder Timo van Voorden van Achmea Zilveren Kruis, dat elk jaar voor 14 miljard euro aan zorg inkoopt, op de nationale Klimaatdag begin deze maand. Hij gaf tijdens de discussie, waar ook Brakema en Merkus aan meededen, zijn visie op een groen zorgstelsel.

Volgens Van Voorden is het denken over financiële prikkels, bijvoorbeeld via korting voor klimaatkoplopers en ‘boetes’ voor vervuilers, niet rijp voor beleid. “Als wij tegen ziekenhuizen en zorginstellingen zouden zeggen: jullie moeten verduurzamen en anders gaan we de zorgtarieven verhogen, dan krijgen we daar als Zilveren Kruis meteen last van. Want dan gaan onze premies omhoog ten opzichte van onze concurrenten.”

Een doorbraak zou alleen mogelijk zijn, denkt hij, als alle verzekeraars samen ‘groene prikkels’ gaan invoeren. Dat hier alleen al over wordt nagedacht, is veelzeggend, zegt Merkus. “De tijd dat milieubeleid in de zorgsector betekende dat plastic bekertjes bij de koffiemachines werden omgeruild voor ­papieren exemplaren, ligt echt achter ons.”

Lees ook:

Zo komen we groener uit de coronacrisis

Nederland hobbelt achteraan met plannen voor groen herstel van de economie na corona, stelde het Planbureau voor de Leefomgeving donderdag. Andere landen zijn al een stuk verder. Aan ideeën is in ieder geval geen gebrek.