Het is tijd om straten, wijken, buitengebieden klaar te stomen voor extreem weer

Zinloze zandzakken. Kolkend water in straten en huizen. Een oplopend aantal doden en gedwongen evacuaties. Hoogleraar Richard Klein zag van nabij hoe het in zijn vakgebied – veilig leven ondánks het klimaatprobleem – gierend uit de hand liep in Limburg en aanpalende regio’s in Duitsland en België. In zijn woonplaats Bonn werd hij omringd door rampspoed. Net ten westen van Bonn werden 4500 mensen geëvacueerd, omdat een kleine stuwdam op springen stond. In het zuiden van Bonn spoelen wegen en bruggen weg, er vielen tientallen doden. Slachtoffers vielen ook ten noorden van de stad, rond Keulen, Wuppertal en Hagen.

Hoewel geen enkele wetenschapper een keihard causaal verband kan leggen, is helder dat de waterramp past in de trend van een grimmig klimaat, waarbij de hogere temperaturen gepaard gaan met extremen in het weerbeeld. De overstromingen passen in het rijtje van hagelbuien en gortdroge grasvelden. En denk aan de hittegolf die Canada deze maand teisterde, reageert Klein. De situatie in Zuid-Duitsland en Limburg met diepe dalen en een netwerk van rivieren en beken is uniek en kwetsbaar, maar niet los te zien van de klimaatproblemen.

‘De risico’s nemen toe’

Vijf jaar geleden steeg het waterpeil in Zuid-Duitsland al tot recordhoogte, na hevige regenval. Maar wat er nu gebeurde is andere koek, ziet Klein. Waar vijf jaar terug de meters uitsloegen op 3,7 meter hogere waterstand, werden de meetinstrumenten nu weggevaagd door de snelle stromingen. Dit is het type ramp waar Klein, hoogleraar klimaatadaptatie, normaal in wetenschappelijke scenario’s en casussen uit India, Indonesië of Bangladesh, met zijn neus middenin zit. Nu gebeurde het om de hoek.

“De risico’s nemen toe”, zegt milieu- en waterexpert Fransje Hooimeijer van de TU Delft. “Zee, rivieren en afvoer in de riolen”, die drie pijlers zijn volgens haar dé grote risicofactoren als gevolg van een grilliger klimaat. Daartegen moeten landen zich weren, Nederland incluis. Wat er in Limburg en omgeving gebeurde, dat ziet Hooimeijer niet als een totale mislukking van het Nederlandse waterbeleid, maar als een ramp die binnen de veiligheidsprotocollen eens in de zoveel jaren verwacht wordt.

Maar dat koning Willem-Alexander op zijn laarzen een rampbezoek aan Limburg zou brengen, zoals zijn moeder dat deed in 1995, dat is onverwacht snel. “De risico-inschattingen in Nederland liggen zeer laag”, weet Hooimeijer. Eens in de 30.000 jaar wordt er landelijk watersnood verwacht, eerder zou dankzij dijken en sluizen onmogelijk zijn. “In Engeland rekenen ze op eens in de vijfhonderd jaar. In de VS eens in de honderd jaar.”

De rivieren zaten in een knellend korset

Nu is het wel zo, zegt Hooimeijer, dat Nederland op nationale schaal de zaakjes goed op orde heeft. “We zijn koploper in waterveiligheid.” De Nederlandse watergezant Henk Ovionk adviseert India hoe het water te weren valt. Hollandse ingenieurs legden een dijksysteem aan na de watersnood in New Orleans, als gevolg van orkaan Katrina. “Uit de hele wereld komen delegaties, uit Japan bijvoorbeeld, hier kijken hoe naar ons paradepaardje ‘ruimte aan de rivier’. Daarbij wordt het landschap zo ingericht dat een rivier mág overstromen.

Of zoals Hooimeijer het zegt: “Sinds 1814, toen waterbeleid een nationale taak werd, zijn de rivieren in een knellend korset gedwongen. Met ‘ruimte voor de rivier’ mag dat korset uit.” Dat past helemaal bij de internationale koers voor klimaatadaptatie, waarbij het omarmen van het water, door wetlands en buffers waar water mag spoelen, geprefereerd wordt boven betonnen dijken. Dat adaptatie, het opvangen van extreem weer, nodig is staat internationaal niet ter discussie. Behalve het beteugelen van de klimaatcrisis, zal de wereld met wind, water en warmte moeten leren omgaan. Dat staat ook in het fameuze Klimaatakkoord van Parijs.

In praktijk komt er, op wereldschaal, nog te weinig van terecht. Voor politici is het aantrekkelijker om een maatschappelijke oplossing te presenteren voor de klimaatcrisis, met schone technieken en zonnepanelen, dan te investeren in een gebied waar stuwend water in mag lopen. Dit voelt voor leiders als de handdoek in de ring gooien, zo schat Patrick Verkooijen dat in. Hij is directeur van het VN-expertisecentrum voor klimaatadaptatie, dat in Groningen en Rotterdam gevestigd is.

Hij pleit voor zowel het remmen van klimaatopwarming als het klaarstomen van straten, wijken en buitengebieden voor extremer weer. “Klimaatadaptatie is geen nederlaag, maar onmisbare verdediging”, zei Verkooijen. De wereldgemeenschap moet er miljarden tegenaan gaan gooien, om weerbaar te worden tegen een extreem klimaat. Die rekening valt mee, in vergelijking met de klimaatschade die optreedt als dat niét gebeurt. Volgens de Wereldbank en voormalig VN-baas Ban Ki-moon krijgen leiders achteraf grote spijt als ze niet snel gaan investeren in oplossingen waarmee huizen, bedrijven en landschappen een heter klimaat aankunnen.

Hittestress en hoosbuien

“Als een rivier meer ruimte heeft, dan komt het water minder hoog”, zo vat hoogleraar Richard Klein het simpel samen. Daar is volgens hem nog een wereld in te winnen, ook in Duitsland. Maar er moet veel meer gebeuren, volgens de hoogleraar. Klimaatadaptatie is een containerbegrip. Alle gebouwen en straten moeten weerbaar worden, tegen hittestress en hoosbuien. Ook regentonnen in elke tuin kunnen het waterstelsel ontzien, waardoor het knellende ‘korset’ van de rivieren een beetje speling krijgt. “Alle watersystemen zijn communicerende vaten”, zegt Fransje Hooimeijer van de TU Delft daarover. Het beste is om dat knellende systeem, waarbij riolen kunnen overstromen en laaggelegen regio’s de dupe zijn, helemaal van het korset te ontdoen. Dat systeem, bedacht om water via een strikt regime in goede banen te leiden, volstaat niet meer.

Een sleutel van de oplossing is volgens haar het afscheid nemen van versteende straten, vol asfalt en stoeptegels. “Dat geldt voor de achtertuin van alle Europeanen. Als alle Fransen hun tuintje dichtleggen met tegels, zitten wij hier met een waterprobleem.” Wat ook kan helpen is het bouwen van woningen die kunnen drijven, denkt Hooimeijer. “Op kwetsbare locaties kunnen amfibiewoningen, die kunnen meebewegen bij hoog water een goede maatregel zijn. Daar zijn sinds de jaren tachtig al goede ervaringen mee opgedaan.”

Klimaatadaptief wonen kan betekenen: het water binnenlaten

Omdat Nederland voor een gigantische bouwopgave staat, gezien het landelijke woningtekort, is het volgens de TU Delft-expert slim om sommige wijken klimaatbestendig te bouwen. Dat gaat lang niet overal, beseft ze. Klimaatadaptief wonen kan volgens Hooimeijer betekenen: het water binnenlaten. “Nieuwe woningen bij de boulevard van Vlissingen worden daarop voorbereid. In het bouwbesluit ligt vast dat ze hun onderste etage, op termijn, mogelijk moeten afstaan als onderdeel voor de kustversterking.” Het gaat erom, zegt Hooijmeier, dat we klaar zijn om water de ruimte te bieden zonder dat het tot rampen en verstoring leidt.

Richard Klein wijst erop dat het bieden van ruimte aan de rivieren behalve een oplossing ook een risico kan worden. “We hebben in het Ahrdal gezien wat er gebeurt als een rivier dwars door een dorp gaat stromen. Ik denk niet dat bewoners van Kerkdriel staan te springen om de Maas van zo dichtbij te kunnen zien.” Hoewel Nederland al grote stappen heeft gezet in bieden van ruimte aan rivieren, zouden meer waterbekkens een oplossing kunnen zijn. Die kan Nederland ook goed gebruiken, in de strijd tegen de tegenpool van de noodsituatie in Limburg, volgens experts eveneens een symptoom van de klimaatcrisis: de droogte.

Lees ook:

De inrichting van Nederland is niet op extreem weer berekend. Is daar snel verandering in te brengen?

De dijken waren op orde, maar nu kwam het water van de heuvels. Had deze overlast voorkomen kunnen worden?