Verantwoorde vis
Haring, zalm of toch tilapia? Welke vis heeft de minste impact op het klimaat?
Wie zijn klimaatimpact wil verkleinen, kan meerval en tilapia beter laten liggen. Mosselen en haring doen het juist verrassend goed (beter nog dan sommige vleesvervangers).
Van vlees weten de meeste consumenten het wel: dat de klimaatimpact van rundvlees gigantisch is, die van varkensvlees ook hoog, en dat kip juist relatief klimaatgunstig eten is. Maar wie in de supermarkt voor het visschap staat en graag een klimaatverantwoorde keuze maakt, tast al gauw in het duister. Is kweekvis bijvoorbeeld beter of slechter voor het klimaat dan wildgevangen vis? En hoe doet haring het vergeleken met zalm?
Op visverpakkingen staan wel keurmerken, zoals die van MSC voor ‘duurzame vangst’, of ASC voor ‘verantwoorde kweek.’ Die keurmerken zijn handig, maar gooien verschillende eisen op een hoop: gevaar voor overbevissing, dierenwelzijn, bedreiging of de visvoorziening voor lokale bevolking. Belangrijk om rekening mee te houden als je een visje koopt, maar niet altijd behulpzaam als je wil weten hoe je je klimaatimpact kunt beperken.
Levenscyclusanalyse
Over de klimaatimpact van verschillende soorten vissen is gelukkig goede data beschikbaar, onder meer van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Onderzoeker Reina Vellinga licht toe dat van enkele vissen de hele keten van vangst tot consumptie in kaart is gebracht. “Bij zo’n levenscyclusanalyse kijken we bijvoorbeeld naar vangstmethode, type en brandstof van schepen, het visvoer, maar ook transport naar Nederland, energiegebruik bij supermarkt en bereidingswijze bij de consument.” De impact per vissoort is vervolgens uitgedrukt in CO2-equivalenten, die je moet zien als ‘betrouwbare schattingen’, en die in werkelijkheid van product tot product verschillen.
Hoog in het water
Haring, makreel en schelpdieren hebben de kleinste klimaatimpact. Niels Hintzen, visserijonderzoeker aan de Wageningen Universiteit (Wur), legt uit dat ze zo’n kleine voetafdruk hebben omdat ze als ‘pelagische’ vissen tussen oppervlak en bodem van de zee zwemmen “Sommige vissen, zoals schol, sliptong en kabeljauw, leven juist heel dicht op de bodem. Je hebt een zwaar vistuig nodig dat je over de bodem trekt, en dat kost enorm veel energie.”
Haring en makreel daarentegen zwemmen in scholen van miljoenen, hoog aan het wateroppervlak. “Je hoeft bijna geen moeite te doen om die te vangen”, zegt collega-onderzoeker Geert Hoekstra. Daarnaast worden haring, makreel en mossel wild gevangen en behoeven nauwelijks verwerking. “Ze hoeven niet gefileerd, gepaneerd of in blik verwerkt te werken. Heel efficiënt qua energie en emissies.”
Vette vis
De consumptie van haring en makreel brengt per kilo vis respectievelijk zo’n 2,2 en 2,8 kilo CO2-equivalent in de lucht. Dat is een kleinere klimaatimpact dan bij vegetarische hamburgers (3,8) of tofu (4,3). Daarbij zijn dit vette vissen, waarvan het Voedingscentrum aanraadt om ze eens per week te eten. Daarmee kunnen ze een relatief klimaatvriendelijk alternatief bieden voor kip (9,7).
De vissoorten hebben zelfs een tien tot veertien keer kleinere impact dan een kilo hamburger (30,7) of rundergehakt (30). Mosselen komen mogelijk zelfs nog klimaatvriendelijker uit de bus. Wur-onderzoeker (en op Urk geboren visliefhebber) Hoekstra legt uit dat mosselen ook veel vitamine B12 bevatten, waardoor ze naast klimaat- ook om gezondheidsredenen een goede vleesvervanger zijn.
Tilapia en meerval slecht voor het klimaat
Dan de boosdoeners. Twee vissoorten voeren de lijst aan als het gaat om klimaatonvriendelijkheid: tilapia (22,9 CO2-equivalent) en meerval (20,3) Een ander onderzoek, van de gerenommeerde Amerikaanse hoogleraar zeebiologie Ray Hilborn, schat de tilapia iets gunstiger in, en plaatst juist gekweekte garnalen in de klimaat-gevarenzone.
Wur-onderzoeker Hoekstra legt uit dat tilapia en meerval een hoge klimaatimpact hebben omdat ze gekweekt worden. “Mosselen voeden zichzelf, die filteren algen uit het water. Zo’n tilapia wordt veel in Azië gekweekt. Je hebt veel voeding nodig om de vis te laten groeien.” Daarnaast kost het continu beluchten van de visvijvers energie, net als het invriezen en het vervoer van deze kweekvissen.
Hoe zit het met andere populaire vissoorten, zoals zalm en kabeljauw? Die zijn klimaatvriendelijker dan kip, met naar schatting 6,9 CO2-equivalenten voor kabeljauw en 6,9 voor gekweekte zalmfilet. Kweekvis heeft dus niet altijd een hogere klimaatimpact, in dit geval onder meer omdat zalmkweek niet op land maar in zee plaatsvindt, waardoor het water qua temperatuur en reiniging veel minder gereguleerd hoeft te worden.
Wie een klimaatvriendelijk visje gevonden heeft, doet er wel goed aan om ook de Viswijzer te checken. Zo zijn de visstanden van de haring en de makreel goed, waardoor je ze goed kan eten, maar is bij kabeljauw de visstand in de Noordzee zeer laag, waardoor je deze vis (als die lokaal gevangen is) beter kan mijden.
Hoekstra heeft een een goed alternatief. “In de Noordzee zwemt ook de wijting, familie van de kabeljauw, waarvan de visstand goed is. Qua smaak doet ‘ie niet onder aan de kabeljauw. Ook de prijs is goed: bij de visboer betaal ik vijf euro voor een kilo wijting, en twintig voor een kilo kabeljauw.”
De Viswijzer zegt iets anders
Toch is er met de Viswijzer iets vreemds aan de hand. Het door het Voedingscentrum aangeraden viskompas raadt de meerval en (ASC-gecertificeerde) tilapia aan als goede en duurzame viskeuzes, terwijl ze de grootste klimaatimpact hebben. “Tilapia is een mooie vis om te kweken”, stelt de Good Fish Foundation, de organisatie achter de Viswijzer. Hoe kan dat?
De reden blijkt dat de Good Fish Foundation wel kijkt naar thema’s als visstand, bijvangsten, en de gevolgen van visserij voor de bodem, maar niet naar de klimaatimpact van soorten vis, zoals weergegeven in de RIVM-cijfers. “Dat verrast mij eerlijk gezegd”, zegt onderzoeker Hoekstra, aangezien hij goed over de Viswijzer te spreken is.
Margreet van Vilsteren, oprichter van de Good Fish Foundation, erkent dat de klimaatimpact nu ontbreekt. “We willen dat in de toekomst wel gaan meenemen.” Ze legt uit dat dit sinds de oprichting in 2014 nog niet is gelukt, omdat Good Fish met een club van tien mensen een database van 2500 visserijen en kweeksystemen beheert. Van Vlisteren legt uit dat het RIVM na een uitgebreide analyse van slechts twaalf vissoorten een gemiddelde klimaatimpact kon berekenen. Good Fish beschikt simpelweg nog niet over de wetenschappelijke data om ‘tot een eerlijke vergelijking te komen’ tussen visproducten op de Nederlandse markt.
Bij vlees kun je de broeikasgasuitstoot daarnaast relatief makkelijk berekenen, zegt Van Vilsteren. “We eten met name een aantal soorten: koe, kip of varken.” De hoeveelheid soorten vis op ons bord is talrijker, daar komt daarbovenop dat iedere kweektechniek en visserijtechniek ook verschil maakt voor de klimaatimpact. Good Fish is nu bezig met een aanvraag voor financiering van het ministerie van landbouw, natuur en voedselkwaliteit, om te starten met het in kaart brengen van de klimaatimpact van de Nederlandse visserij. Deskundige Hoekstra benadrukt dat juist ook naar de ‘internationale’ vissen gekeken zal moeten worden.
Poké bowl
Van Vilsteren zou het tot die tijd goed vinden als consumenten naast de Viswijzer-app ook rekening houden met de klimaatimpact per vissoort, en denkt dat de RIVM-tabel daarvoor een redelijk goede indicatie geeft. Wel wijst ze op grote verschillen per specifieke vis die je kunt kopen. Zo wordt het schip van de duurzame visser Hendrik Kramer met een elektrische motor aangedreven, waardoor zijn CO2-uitstoot op zee zeker drie keer lager ligt. “Als je de klimaatimpact echt wil weten, kijk dan verder dan deze gemiddelden.”
Voor Nederlanders die willen overschakelen naar klimaatvriendelijke vis, maar niet weten wat ze ’s avonds met makreel moeten bereiden, heeft onderzoeker en visliefhebber Hoekstra daarnaast nog wel wat tips.
“Ik koop zelf vaak voorgekookte mosselen. Dan zijn ze al uit de schelp gehaald. Dat kun je heel goed combineren met een curry.” Makreel kun je volgens Hoekstra dan weer lekker bakken in ketjap, of juist in een folietje in de oven doen, en kruiden naar smaak. “Voor haring kun je denken aan een poké bowl. Dat vinden veel jongeren leuk.” In dat Hawaïaanse rijstgerecht, vaak met rauwe groenten en uitbundige smaakcombinaties, past een oer-Hollandse haring volgens hem best.
Waarom weten we zo weinig over de klimaatimpact van vis?
Veel minder dan bij vlees lijken Nederlanders de klimaatimpact van vissoorten te weten, ziet ook Wur-onderzoeker Hoekstra. Hij ziet daar drie oorzaken voor. “We zijn historisch gezien niet echt een visetend land, zoals Spanje, Portugal en Italië wel meer zijn. Nederland is een grasland, waar we vooral vlees en zuivel produceren en eten. De kennis en betrokkenheid bij vis is dus kleiner.” Ter indicatie: een gemiddelde Nederlander eet een kleine 6 kilo vis per jaar, tegenover zo’n 38 kilo vlees.
De tweede reden is volgens Hoekstra dat er veel meer soorten visproducten dan vleesproducten te koop zijn. “Van octopus tot zalm en schaal en weekdieren, je kan het zo gek niet bedenken.” Vergeleken met vlees, waarvan mensen vooral kip, varken of rund eten, snapt Hoekstra dat mensen daardoor “verzanden in de jungle van opties voor een verantwoorde keuze”. Ook is het bij de visserij, die vooral buiten Europa ontransparant is, relatief moeilijk om de klimaatimpact feitelijk in kaart te brengen. Vis is volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN (FAO) het meest verhandelde eiwitproduct ter wereld. Dat maakt het snel complex om de vis van vangst of kweek tot aan consumptie helemaal te volgen om de klimaatimpact te berekenen.
Als derde reden denkt Hoekstra dat mensen mogelijk minder interesse hebben in de herkomst van vis, omdat ze zich er niet in herkennen. “Varkens en koeien zijn zoogdieren, die staan dicht bij ons. Een vis staat verder van de meeste mensen af.”
Lees ook:
Hoe een Chinese visvoerfabriek in Gambia schade veroorzaakt
Wereldwijd investeert China langs een nieuwe Zijderoute om grondstoffen en handelsroutes veilig te stellen. Zoals in Gambia, waar het visfabrieken bouwt voor zijn kweekvis. De ecologische gevolgen zijn enorm.
