Grensmoeras keert terug als klimaatbuffer

Ooievaars, reigers en lepelaars staan op hun hoge poten midden in wat eerder dit jaar nog een fikse plas was. Inmiddels is het water tientallen centimeters gezakt en liggen er meer droge dan natte stroken. De watervogels staan bij die smalle strepen vocht, waar ze voedsel voor het oprapen hebben.

Dat kleine plassen en poelen hier droogvallen, is vanuit ecologisch oogpunt niet eens zo erg, zegt terreinbeheerder Robin Peeters van Natuurmonumenten. “Vissterfte is triest, maar onder de vissen zitten diverse exoten, die van nature hier niet voorkomen maar zijn uitgezet of als eitjes meegesleept aan de poten van vogels.” Amfibieën krijgen op deze manier weer meer kans.

Een eeuwenoud moeras

Maar dat er zo weinig water staat, klopt niet. Wijffelterbroek en Kettingdijk, zuidwestelijk van Weert, zijn van oorsprong juist kletsnat. Deze natuurgebieden maakten eeuwenlang samen met het Belgische Smeetshof deel uit van een groot moeras op de grens tussen Noord-Brabant, Belgisch en Nederlands Limburg, dat in de vorige eeuw is ontgonnen voor de landbouw.

Voor de ontwatering zijn beken aangelegd: de Lossing, de Raam en de Vetpeel, met zijtakken die zijn uitgegraven op de laagste plekken van het landschap. Die beken en sloten lopen nu dwars door de natuur en voeren water af naar de Maas. Natuurmonumenten en de provincie Limburg willen dat water juist vasthouden. Samen met ARK Natuurontwikkeling geven ze hier invulling aan ‘het klimaatbuffer- en natte natuurparelbeleid’ van de provincie.

“De Raam begint in België als de Loozerbroekbeek en doorsnijdt het Wijffelterbroek”, zegt Peeters, wijzend op een brede sloot naast een authentieke grenspaal. Onder diepe walkanten staat een laag bruin water. “Die roestige kleur komt door het ijzergehalte in de bodem, de beek voert momenteel alleen grondwater af. Zonder deze beek en deze droogte hadden we hier tot ons middel in het water gestaan.”

Om het moeras te laten terugkeren, zijn tien jaar geleden tientallen hectaren landbouwgrond opgekocht en toegevoegd aan grenspark Kempen-Broek, een lappendeken van natuurgebieden, die twintig kilometer onder Eindhoven begint en wordt doorsneden door wegen en kanalen. In Kettingdijk en Wijffelterbroek mag de natuur zijn gang gaan, geholpen door jonge bosaanplant en grote grazers.

We maken een grote klap

Als de laatste vergunning rond is, beginnen dit najaar de werkzaamheden die tot vernatting moeten leiden. “Dan maken we een grote klap”, voorspelt Peeters. “We gaan de Raam om het gebied heen leiden en de doorgaande ‘gracht’ dempen, ook de Vetpeel. Zo blijft het water veel langer in het gebied en door afstroming naar de lagere delen ontstaat moeras- en veenvorming en kan broekbos groeien. Dat heeft een natte bodem nodig, waardoor karakteristieke planten als slangenwortel en dotterbloem er kunnen groeien.”

Volgens Peeters slaat de nieuwe klimaatbuffer drie vliegen in één klap: “Het broekbos zuivert het water, wat gunstig is voor de doelen van de Europese Kaderrichtlijn Water, het moeras houdt CO₂ vast, terwijl die nu juist vrijkomt door het verdrogen en inklinken van de veenbodem, en het hele gebied werkt als een groene spons die water kan vasthouden als er veel regen valt en weer kan afgeven als natuur en landbouw het nodig hebben. Niet ’s winters natter maar ’s zomers minder droog, is het uitgangspunt.”

En als kers op de taart is het moeras een stimulans voor de biodiversiteit. “De afwisselende natuur van Kempen-Broek, met diverse landschappen van hoog naar laag, van droge hei en hooilanden tot zeggenmoeras en broekbossen, gaat veel meer bijzondere soorten aantrekken. Tientallen hectaren gaan van dit robuuste stuk natte natuur profiteren.”

Vooralsnog is dat een wonderlijke gedachte. Duizenden aangeplante jonge boompjes staan dor en dood tussen vergeelde grassen, een grote poel die in het voorjaar nog een kakofonie van honderden boomkikkers was, is geslonken tot een stille donkere plas waar Schotse hooglanders en wilde Exmoorpony’s nog kunnen drinken. Sommige sloten staan al droog en de beken staan laag. Peeters wijst naar een stukje grasland. “Vorige week stond ik daar nog met m’n enkels in het water. Ook het grondwater zakt nu snel, de bodem is er onderuit.”

Een soort hangjongeren

Een kudde van veertig tauros-runderen zorgt voor dynamiek in het gebied tussen het Laurabos bij Weert en de Kettingdijk op de Belgische grens. Het is een sociale kudde, vertelt Peeters, met ongeveer net zoveel stieren als koeien. “Soms scheidt een groepje stieren zich af, om als een soort hangjongeren rond te trekken.” De richting oerrund gekruiste dieren duwen gemakkelijk hele bomen omver en grazen van gras en struiken, waarmee ze de natuur voortdurend veranderen. “We laten ze niet helemaal aan hun lot over, we voeren bij als dat nodig is”, zegt Peeters. “Van de wintervoorraad die nu zou moeten groeien, komt door de droogte niets terecht.”

Toch staan hier en daar sproeiers in de akkers en weilanden die tegen Wijffelterbroek aan liggen. Opgepompt grondwater beschermt gras, mais en vooral bloemen tegen uitdroging. Om de vernattingsplannen te mogen uitvoeren, moest Natuurmonumenten enkele aangrenzende landbouwgronden ophogen, vertelt Peeters.

“We hebben nu drie droge en een extreem natte zomer achter elkaar gehad, misschien moet je dan andere keuzes maken, voor een duurzamer landschap”, verzucht Peeters. “Maar het natte voorjaar van 2016, toen de boeren half april nog niet met hun machines het land op konden, heeft er in de beleving ingehakt. Dat willen ze nooit meer.” Het systeem is nog steeds ingericht op het afvoeren van water, terwijl we het juist beter moeten vasthouden zodat het ook in droge tijden beschikbaar is en beken niet meer droogvallen.”

De landbouw heeft er net als de natuur baat bij dat de Raam blijft stromen, als is dat straks dan via een andere route. De beek voert niet alleen water uit het natuurgebied af, maar ook landbouwwater dat is verrijkt met meststoffen en vol zit met fosfaten en resten van bestrijdingsmiddelen. “Eigenlijk willen we dat de kwaliteit van het water zo goed wordt dat het zo lang mogelijk hier in het gebied kan blijven. Als we water beter kunnen vasthouden, betekent dat ook dat er bij hevige regenval minder overstromingen zullen zijn. Herstel van het systeem werkt dus twee kanten op en daar profiteert de hele omgeving van.”

Lees ook:

Limburgers kunnen zelf wateroverlast voorkomen met meer groen

Onder de naam Natuurkracht roepen vijf natuurorganisaties Limburgers op samen te werken aan natuurlijke oplossingen voor overstromingen.

De meanderende Regge maakt de gevolgen van jarenlange intensieve landbouw ongedaan

Verdroging van het landschap is een probleem waar de natuur onder lijdt. Met een herstelprogramma is landgoed Eerde, bij Ommen, toekomstbestendig gemaakt voor de veranderingen in het klimaat.