Moet de Nederlandse overheid geld steken in onderzoek naar controversiële manieren om klimaatverandering tegen te gaan, zoals het terugkaatsen van zonlicht? De wetenschap is verdeeld.
Stof dat vanaf de maan tussen de zon en de aarde wordt geschoten, of ballonnen met zwaveldioxide die in de lucht tot ontploffing komen en zonlicht terugkaatsen. Wetenschappers verschillen van mening over de vraag of overheden onderzoek naar dit soort solar geo-engineering – geknutsel aan de natuur om zonlicht te dimmen – moeten stimuleren of juist moeten tegenhouden.
Ook de Nederlandse wetenschappers zijn verdeeld. Dinsdag schreven onder meer milieuwetenschapper Claudia Wieners (Universiteit Utrecht), klimaatpromovenda Iris de Vries (ETH Zürich) en hoogleraar Herman Russchenberg (TU Delft) een brief die overheden oproept om dit soort onderzoek financieel te ondersteunen, om de ‘risico’s en voordelen’ van het aanpassen van zonnestraling in kaart te brengen. Internationale grootheden uit de klimaatwetenschap ondertekenden de brief ook.
Maar die oproep gaat lijnrecht in tegen het Solar Geo-engineering Non-Use Agreement, vorig jaar opgesteld door hoogleraar mondiaal duurzaamheidsbeleid Frank Biermann (Universiteit Utrecht). Hij, en inmiddels ruim 400 ondertekenaars, roepen overheden juist op geen geld te steken in onderzoek naar technologieën die mogelijk wereldwijde weerpatronen zullen verstoren, en die wellicht een excuus kunnen vormen om het echte terugdringen van broeikasgasuitstoot te verminderen.
Vulkaanstof koelde de aarde
Tussen 1991 en 1993 koelde de aarde een halve graad af, nadat vulkaan Mount Pinatubo op de Filippijnen was uitgebarsten. De stoffen en gassen die toen het zonlicht tegenhielden, vormen al decennialang één van de inspiratiebronnen voor onderzoek naar sciencefictionachtige technologieën om de opwarming van de aarde te remmen, met name in de VS.
De laatste jaren laait de discussie over dit soort technieken steeds feller op, nu de gevolgen van klimaatverandering voelbaarder worden. Extreme weersomstandigheden zoals hittegolven en zware regenval komen nu al vaker voor, en de wereld stevent zonder verdere maatregelen af op 2,8 graden opwarming, ver boven de Parijsdoelen.
Waar het beïnvloeden van de zonnestraling eerder nog vooral wetenschappelijk theoretisch onderzoek betrof, stuurde een Amerikaanse start-up eind februari daadwerkelijk ballonnen met zwaveldioxide de lucht in. Als die op zo’n vijftien kilometer boven Nevada tot ontploffing komen, zo beloofden de twee mannen achter Make Sunsets, kunnen ze het zonlicht dimmen, en zo de opwarming van de aarde een beetje beperken.
Voor tien dollar per ballon konden klanten zo een ton broeikasgasuitstoot voor één jaar compenseren. Probleem: de start-up had geen enkel idee of de ballonnen daadwerkelijk de stratosfeer zouden bereiken, wat het effect precies zou zijn en welke risico’s er speelden, bijvoorbeeld voor de ozonlaag. Mexico was zo ontstemd over het nieuws, dat het in januari als eerste land ter wereld besloot dit soort zonnestraalgeknutsel op haar grondgebied te verbieden.
‘Technieken supergevaarlijk’
Het schandaal laat volgens Biermann zien waarom overheden weg moeten blijven van het stimuleren van dit soort technieken. “Het is supergevaarlijk”, waarschuwt de hoogleraar. Het terugkaatsen van zonlicht terwijl de concentratie broeikasgassen op aarde blijft toenemen, kan ervoor zorgen dat weerpatronen veranderen op manieren die mensen niet kunnen voorspellen.
Als moessons zich anders gaan gedragen, kunnen oogsten mislukken en gemeenschappen ontwricht raken. Naast dit soort praktische en talloze ethische bezwaren, verwacht Biermann dat landen het bestuurlijk nooit eens zullen worden over dit soort grensoverstijgende technieken. “Een nog groter bezwaar is dat hoop op dit soort technologieën kunnen leiden tot een vertraging van effectief klimaatbeleid”, zegt Biermann.
Sommige onderzoeken beloven volgens hem dat de zonnestraalbeïnvloeding op termijn een goedkopere manier kan worden om klimaatverandering tegen te gaan dan het verminderen van uitstoot. Dit kan kaarten in de hand spelen van oliebedrijven of landen zoals Saudi-Arabië, die in deze sciencefiction mogelijk een uitweg zien om olie op te blijven pompen. Nu nemen bedrijven in hun klimaatplannen ook al technieken op die nog lang niet ver genoeg ontwikkeld zijn, om CO2 uit de lucht te halen.
Maar de groep die zich opwerpt als voorstander van onderzoek naar zonne-geo-engineering vinden Biermanns argumenten te kortzichtig. Promovenda De Vries is ook zeer kritisch over de aanpak en de commerciële gedrevenheid van de Amerikaanse start-up, en hoopt dat landen zonne-geo-engineering nooit nodig zullen hebben. “Maar het feit dat je deze techniek liever niet wilt inzetten, mag geen reden zijn om er geen onderzoek naar te doen.” Want hoe kun je weten of een technologie inderdaad gevaarlijk is voor weerpatronen als je het nooit onderzoekt of onderzoek zelfs wil dwarsbomen, meent De Vries.
‘Onderzoekscensuur levert weinig op’
Ze vindt het aannemelijk dat klimaatverandering in de komende decennia zo uit de klauwen loopt dat sommige landen hoe dan ook naar dit soort radicale technieken zullen grijpen, en bijvoorbeeld zwavelballonnen de lucht in sturen. “Dan wil je onderzoek hebben naar hoe dit weerpatronen kan beïnvloeden, wat de grootste gevaren zijn en wat je absoluut niet moet doen.”
Ook benadrukt ze dat er methoden van zonnestraling-beïnvloeding zijn die minder risicovol zijn dan de zwavelmethode. Bijvoorbeeld het opspuiten van zeewaterdamp met schepen om via het zeezout wolken witter en daarmee zonlichtweerkaatsender te maken. “Dan breng je niets externs in de atmosfeer.” Een soort van onderzoekscensuur, waar Biermann volgens haar op stuurt, levert volgens haar niets positiefs op.
Hoogleraar Biermann is ondertussen juist huiverig over het idee om onderzoek te doen naar dingen waarvan je eigenlijk niet wilt dat ze ingezet gaan worden vanwege potentiële risico’s. “Natuurwetenschappers denken vaak dat zij invloed hebben over wat er met hun onderzoek gebeurt, maar dat is een illusie.” Hij verwijst naar afspraken die landen hebben gemaakt om geen chemische- of biowapens te ontwikkelen, omdat dit te gevaarlijk is.
Stel dat Nederland methodes ontwikkelt voor zwavelballonnen met gevaarlijk gevolgen voor andere landen, bedoelt hij. Wat houdt Vladimir Poetin dan tegen om ze toch te bouwen en de lucht in te sturen, zodat hij door kan gaan met het oppompen van olie voor geld? “Dit is hypothetisch, maar niet geheel onrealistisch.” Een land als Rusland heeft volgens hem al weinig op met het milieu en klimaat.
Wetenschappers staan lijnrecht tegenover elkaar
Het is opvallend hoe lijnrecht klimaatwetenschappers op dit onderwerp tegenover elkaar staan. Hoogleraar klimaatethiek Behnam Taebi vindt zo’n ‘voor- tegenbenadering’ niet vruchtbaar voor een debat, “omdat er nuances over het hoofd worden gezien.”
Er zijn ook veel wetenschappers die nog geen kant willen kiezen. “Het is een heel lastig onderwerp”, erkent klimaatonderzoeker Detlef van Vuuren van de Universiteit Utrecht. “Wetenschappers zijn het erover eens dat solar radiation management nooit een eindoplossing kan zijn. Onder meer omdat oceaanverzuring gewoon doorgaat als broeikasgasconcentraties niet afnemen; dus moeten de emissies hoe dan ook naar nul.”
Tegelijkertijd voelt het voor hem ‘raar’ om onderzoek bewust niet te doen, zeker naar technologieën waarbij er een kans bestaat dat de mensheid die in de toekomst nodig heeft als deel van de oplossing. Landen moeten volgens hem snel internationale beleidsafspraken maken over hoe ze met dit soort technologieën omgaan, in het geval dat enkele landen hier in de toekomst op in gaan zetten. “Nu zijn hier nog nauwelijks afspraken over.”
Verstoring oplossen met verstoring
Van Vuuren tekent geen van beide brieven. “Op dit moment is zonnestraalmodificatie geen optie. Maar tien jaar geleden dachten we ook anders over het uit de lucht halen van CO2. Dat is nu simpelweg nodig, of we het nu willen of niet.”
Dat zegt niet automatisch dat hij over tien jaar ineens voor het aanpassen van zonnestraling is, omdat dit veel meer risico’s meebrengt dan CO2-verwijdering. “Dat heeft minder risico's. Maar met het terugkaatsen van zonlicht wil je een verstoring in het systeem oplossen met nóg een verstoring in het systeem.”
De Nederlandse overheid heeft nog geen concreet beleid over het wel of niet steunen van dit soort technologie. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) noemt zonne-geo-engineering niet in haar meest recente klimaatrapport, met advies over klimaatkosten voor de overheid. Wel loopt er een onderzoekstraject naar langetermijnvragen in het klimaatbeleid. Volgens een woordvoerder is het “goed mogelijk dat solar geo-engineering daarin een plaats gaat krijgen.” Nu heeft de Raad “nog geen positie ingenomen.”
Als overheden en publieke instellingen dit soort onderzoek niet willen steunen, zijn wetenschappers afhankelijk van bedrijven en filantropen. Eén van de prominentste voorstanders van de potentie van zonnestraalbeïnvloeding is techmiljardair Bill Gates. Hij was eerder al mede-financier van onderzoek van de Harvard Universiteit naar het injecteren van deeltjes in de stratosfeer.
Lees ook:
Waarom bouwt Porsche een ‘klimaatvriendelijke’ brandstoffabriek in Chili?
Autofabrikant Porsche bouwt een ‘klimaatvriendelijke’ brandstoffabriek in Chili. Een slinkse truc om benzineauto’s te blijven maken, zeggen milieuorganisaties. Maar deskundigen zien serieuze klimaatkansen voor ‘e-fuels’.
In de jaren zeventig staken oliebedrijven geld in groene energie, daarna in klimaatontkenners. Vanwaar die omslag?
Het is een historische puzzel: waarom oliebazen eerst bakken met geld staken in zonnepanelen, en daarna juist in het verspreiden van klimaatonzin. Een Amerikaanse historicus is vastberaden die puzzel op te lossen.
